Politicoloog Cas Mudde: ‘Radicaal rechts heeft geen meerderheid, maar is nog nooit zo invloedrijk geweest als nu’

Als Tom Van Grieken, partijvoorzitter van Vlaams Belang, dit voorjaar in een interview zegt dat “blank een dominante factor moet blijven in onze Europese samenleving” is politiek wetenschapper Cas Mudde niet verbaasd. “Het zegt veel over zijn politieke zelfvertrouwen”, reageert hij op sociale media.

Als Thierry Baudet, de leider van Forum voor Democratie, in juni spreekt over een “eigen Forumland” dat hij zou willen beginnen, is Mudde ook niet verwonderd. “Hij kopieert de droom van Amerikaanse witte, nationalistische separatisten.”

De opmerkingen van de twee leiders van de radicaal-rechtse partijen zorgen in België en Nederland niet voor een storm van verontwaardiging. Het past in de analyse die Mudde maakt: “Radicaal rechts is genormaliseerd.” Het probleem daarbij, stelt hij: dat kan een gevaar vormen voor de toekomst van de liberaal- democratische systemen waarop veel westerse landen zijn gebaseerd.

Mudde (54) bestudeert al zijn hele werkzame leven radicaal rechts. Decennialang was daar weinig publieke aandacht voor, maar met de recente, wereldwijde opkomst van rechts-populistische partijen en leiders als Donald Trump en Viktor Orbán veranderde dat.

Met open mond keek de wereld afgelopen januari naar de bestorming van het Capitool in de Amerikaanse hoofdstad Washington en dacht: hoe zijn we op dit punt gekomen? Mudde onderzoekt dergelijke vragen in zijn columns in het Britse dagblad The Guardian, als veelgevraagd expert en via zijn eigen podcast Radikaal.

Radicaal rechts groter

De afgelopen jaren beschreef de Nederlander, nu distinguished research professor aan de Universiteit van Georgia in de VS, in verschillende boeken al hoe radicaal rechts steeds groter wordt. Mudde spreekt van vier naoorlogse golven van uiterst rechts in de wereld: het neofascisme (1945-1955) werd gevolgd door het rechts-populisme (1955-1980) dat weer werd opgevolgd door de ‘significante golf’ van radicaal rechts (1980-2000). In die derde golf vielen onder meer het Belgische Vlaams Blok, het Franse Front National en de Nederlandse Centrum Democraten van Hans Janmaat.

Nu bevinden we ons in de vierde golf, waarin radicaal rechts mainstream is geworden, stelt Mudde. Hij zit in zijn werkkamer in Athens, Georgia, en draagt een T-shirt met als opschrift eat the rich, daaronder een symbool van een sikkel en een vork. Mudde houdt wel van een beetje prikkelen.

Hoe is die vierde golf van radicaal-rechtse politiek ontstaan?

“In de 21e eeuw zijn we van crisis naar crisis gegaan: de aanslagen van nine eleven, de bankencrisis, de migratiecrisis van 2015. Omdat we in die jaren geen echt debat hebben gehad over onze sociaal-economische structuur is er een ideologisch vacuüm ontstaan. We zijn gaan praten alsof radicaal rechts hét volk is. De boze burger is in de beeldvorming iemand geworden die zich zorgen maakt over migratie en niet over een onderwerp als huisvesting.”

Maar de toenemende migratie en het gevoel van onveiligheid zijn toch ook problemen die de burger ervaart?

“Omdat er al twee decennia veel over wordt geschreven in de media, gaan die onderwerpen leven. Ik zeg niet dat het niet belangrijk is, maar gezondheidszorg en huisvesting waren de afgelopen jaren ook grote problemen en daar is veel minder over geschreven. De mainstream media en politiek hadden meer vanuit de sociaaldemocratische en christendemocratische ideologie naar onderwerpen als veiligheid en integratie moeten kijken. Omdat dat niet is gebeurd, zijn standpunten die in de jaren tachtig nog als uiterst rechts zouden zijn gezien, nu steeds meer mainstream geworden.”

De politieke standpunten in een land kunnen toch ook gewoon opschuiven? Dat gebeurt elke verkiezingsronde weer.

“Dat is hoe veel mensen denken: hoe kan een standpunt radicaal-rechts zijn als een grote groep mensen, misschien wel een meerderheid, er zo over denkt? Maar hier in Georgia is decennialang institutioneel racisme geweest. Dat was een feit. En dat veel mensen daar aan meededen, maakte het niet minder racistisch.”

Wat verwijt u de politiek?

“Een gebrek aan ideologie. Kijk naar Mark Rutte (premier van Nederland, waar Mudde vandaan komt, red.) die ziet zichzelf als een probleemoplosser. Maar hij definieert niet wat die problemen zijn. Wilders en Baudet hebben dat de afgelopen jaren wel gedaan voor de problemen die zij zien. Rutte lost die dan op, maar wel binnen het frame dat door Wilders en Baudet is geschapen. Kijk bijvoorbeeld naar de mensen die tijdens de migratiecrisis een gemeentehuis bestormden omdat er een azc in hun dorp zou komen. Die worden getolereerd en gezien als ‘bezorgde burgers’, maar ze gebruikten gewoon geweld, hè? Rutte zei niet: ‘Jij, blanke burger, moet je ook aan de regels houden!’ Nee, ze kregen juist gelijk en we gingen meer op de asielzoekers letten. Radicaal rechts heeft geen meerderheid, maar is nog nooit zo invloedrijk geweest als nu.”

‘Rechts’ zegt: deze meneer is precies het probleem, als vertegenwoordiger van de linkse elite in de academische ivoren toren.

“Ik ben links, dat is duidelijk. Maar ik verdedig vooral de liberale democratie, de democratische rechtsstaat. Vrijheid van meningsuiting geldt voor iedereen in dezelfde mate. Tom Van Grieken mag zeggen dat hij Europa dominant blank wil houden. Maar dan mag ik zeggen dat dat een racistisch standpunt is. Het grappige is: als je dat weerwoord geeft, word je aangevallen. Zit ik in een linkse bubbel? Rechts heeft ook een bubbel, daarin koesteren ze de illusie van een zuivere natie.”

Is de liberale democratie in gevaar?

“In een land als Hongarije is ze inmiddels verdwenen, in Polen verkeert ze in groot gevaar. In andere Europese landen worden de rechten van minderheden bedreigd. We zitten niet in de jaren dertig van de vorige eeuw. Maar het gevaar is wel dat ook onze democratie erodeert. Hij zal niet exploderen, zoals misschien in de Verenigde Staten. Dat land heeft een veel langere geschiedenis van staatsondermijnend gedrag.”

In de VS drongen afgelopen januari honderden aanhangers van toenmalig president Trump het Capitool in Washington binnen. Hoe kijken we over een paar jaar terug op die bestorming?

“Dat ligt eraan wie het politieke debat erover wint. Er zijn politici die het nog steeds een ’toeristisch uitstapje’ noemen, terwijl het bijna een coup was. In 1995 kwamen bij een bomaanslag op een overheidsgebouw in Oklahoma 168 mensen om het leven, het was terrorisme, gepleegd door een Amerikaan die een hekel had aan de federale overheid. Maar op Amerikaanse scholen wordt daar nauwelijks over onderwezen. Dus ik ben benieuwd hoe over zes jaar de bestorming van het Capitool wordt neergezet. Als een protest of als meer dan dat?”

Hoe kan een democratie zich wapenen tegen uitholling?

“De politieke elite en de media moeten zich verdiepen in de normen en waarden van de liberale democratie en waarom je die moet beschermen. In een democratische rechtsstaat worden minderheden beschermd en krijgt de meerderheid niet altijd wat ze wil. Mensen moeten zich uitspreken. Als iets radicaal-rechts is, moet je dat blijven benoemen. En ik weet dat je moed moet hebben om je in het publieke debat te mengen. Voor je het weet, heb je een sticker van ‘Vizier op Links’ op je deur. Wat dat betreft, heb ik makkelijk praten: ik ben een oude, witte man en ik woon in de VS.”

U stelt dat we nu in een vierde radicaal-rechtse golf. Hoe zal die zich verder ontwikkelen?

“De dominantie van radicaal rechts loopt op zijn einde, denk ik. De druk vanuit voorvechters voor gelijke rechten voor vrouwen, migranten en lhbtq’s zal toenemen. Daardoor zal de polarisatie ook groter worden. In Amerika zie je nu als tegenhanger bijvoorbeeld het uitgesproken linkse congreslid Alexandria Ocasio-Cortez (AOC). Radicaal rechts zal zich door die beweging aangevallen voelen en nog meer nadruk gaan leggen op witte suprematie. Kortom: ik denk niet dat radicaal rechts de komende jaren kleiner wordt, maar hun thema’s zullen minder domineren.”