Van landlopers tot werelderfgoed: Wortel-Kolonie in Hoogstraten eindelijk op Unesco-lijst
Niet genoeg geld op zak voor een brood? Dat volstond vroeger soms om je als landloper naar "Wortel" te sturen. Samen met drie andere “Koloniën van Weldadigheid” in Nederland is Wortel-Kolonie in Hoogstraten voortaan werelderfgoed. Zaterdag viel de Waalse stad Spa al dezelfde eer te beurt. Wortel-Kolonie is het eerste door mensen aangelegde "cultuurlandschap" in ons land dat erkend is door de Unesco. "We mogen trots zijn om naast de Grand Canyon of de Chinese Muur te staan," zegt Philippe De Backer van Kempens Landschap.
België valt dezer dagen in de Unesco-prijzen, en hoe. Eerst was er de erkenning van Spa als werelderfgoed, samen met tien andere Europese kuuroorden, en nu komt ook Wortel-Kolonie op de prestigieuze Unesco-lijst, tegelijk met drie Nederlandse “Koloniën van Weldadigheid”: Veenhuizen, Willemsoord en Wilhelmina-oord in de provincie Drenthe.
De "Koloniën" waren sociale landbouwprojecten voor armen, maar ook landlopers werden er gedwongen tewerkgesteld. De Unesco heeft ze nu erkend als getuigen van een uitzonderlijk, ingrijpend en grootschalig sociaal experiment van armoedebestrijding, door binnenlandse landbouwkoloniën in te richten in afgelegen gebieden.
Bekijk hier de reportage uit het VRT-Journaal over Wortel-Kolonie:
Door mensen gemaakt landschap
Na de Europa Nostra Grand Prix Award in 2014, de "Sustainable Tourisme Award" in 2018, de European Landscape Award Alliance in 2019 en het Europees Erfgoedlabel in 2020, schiet Wortel-Kolonie nu de hoofdvogel af: een plekje op de werelderfgoedlijst van de Unesco. Vlaams minister van onroerend erfgoed Matthias Diependaele (N-VA) is verheugd: "Samenwerkingen en een gedeelde visie hebben gezorgd voor een prachtig stuk erfgoed dat voortaan ook wereldwijd erkenning geniet."
Het Unesco-werelderfgoedlabel is prestigieus, maar er hangt geen geld aan vast. Minister Diependaele: "Er is natuurlijk de grote uitstraling, net als ons ander werelderfgoed zoals Brugge, de begijnhoven of de belforten. Daar kan je mee uitpakken, dat genereert toerisme en dus ook economie."
Grote uitstraling, goed voor toerisme en economie
Matthias Diependaele noemt Wortel-Kolonie "een toonbeeld van de integratie tussen natuur en cultuur." Het is inderdaad het eerste "cultuurlandschap" in België dat erkend is door de Unesco. Een geometrische mozaïek van lange, strakke dreven, afgewisseld met landbouwgebied en vennen, allemaal aangelegd en onderhouden door de vroegere inwoners.
De “Koloniën van Weldadigheid” vertellen een merkwaardig stukje geschiedenis uit de tijd dat onze contreien deel uitmaakten van Nederland, tussen 1815 en de Belgische onafhankelijkheid in 1830. De Nederlandse generaal Johannes van den Bosch wilde na zijn terugkeer uit Nederlands-Indië ook in eigen land “koloniseren”. Hij startte een idealistisch maatschappelijk experiment om de armoede te bestrijden, maar tegelijk ook om mensen aan de rand van de samenleving, zoals landlopers of bedelaars, "in de pas te laten lopen".
Vanaf 1818 werden op enorme stukken arme grond zeven “Koloniën van Weldadigheid” gesticht: vijf in Nederland, twee in de Antwerpse Kempen: Wortel-Kolonie en Merksplas. De inwoners moesten het land bewerken om voor de eigen boterham te zorgen. Ze kregen een onderkomen in kleine boerderijtjes.
Wortel-Kolonie was eerst zo’n “vrije kolonie”, tot de Belgische staat het geheel in 1870 opkocht en er een “onvrije kolonie” van maakte. Landlopers en bedelaars – enkel mannen – werden er vanaf dan gedwongen aan het werk gezet. Wie genoeg geld had verdiend kon weer vertrekken. Maar voor velen werd Wortel een permanent verblijf. Pas in 1993 werd de landloperij in België afgeschaft.
Zorg dat je genoeg geld op zak hebt voor een brood
In Wortel is er ook een begraafplaats voor vroegere bewoners: eenvoudige witte kruisen in een open plek in het bos, soms met een naam, soms anoniem.
"Er hangt ook een zekere tristesse hier," zegt Philippe De Backer van Kempens Landschap. "Mensen werden opgepakt omdat ze arm waren en naar hier gestuurd om te moeten werken. Mijn moeder zei altijd: Philippe, zorg dat je genoeg geld op zak hebt voor een brood. Want dat was de norm voor armoede. "
De kaarsrechte dreven en het perspectief in het landschap zijn ook historisch te verklaren: de helderheid zou de landlopers rust in het hoofd bieden, maar op die manier konden hun bewakers hen ook te allen tijde in de gaten houden.
Wortel-Kolonie is de 15e Belgische inschrijving op de Unesco-lijst. Enkele jaren geleden was al een poging ondernomen om alle zeven “Koloniën” samen te laten erkennen, maar dat mislukte toen. Het dossier werd ingekrompen tot vier plekken waar de geschiedenis het best leesbaar is, waaronder dus Wortel.
Drie andere “Koloniën”, Merksplas in België en Frederiksoord en Ommerschans in Nederland, zijn er nu niet bij. Maar voor Merksplas, dat vlak naast Wortel-Kolonie ligt, en waar ook een gevangenis is gevestigd, zou de deur wel op een kier staan om ooit ook werelderfgoed te worden.
Luister naar hier Lieven Van Gils, ambassadeur van Wortel-Kolonie in "De ochtend" op Radio 1:
Wortel-Kolonie werelderfgoed?
Anno 2021 is Wortel-Kolonie een groene long van meer dan 500 hectare groot, een magneet voor wandelaars en fietsers. Het is ook één van de tien officiële stiltegebieden van het Vlaamse Gewest. Wie in de geschiedenis wil duiken kan terecht in het bezoekerscentrum.
Voor herder Willy en zijn 150 Kempische heideschapen die in alle rust de dreven van Wortel-Kolonie afgrazen mag het "nog 200 jaar zo blijven".
Uit het VRT-archief: reportage met auteur Toon Horsten over zijn boek "Landlopers" (Cobra.be, 2013):
Uit het VRT-archief: "Document" over de landlopers in Wortel-Kolonie (1993):
Uit het VRT-archief: "Vlaanderen vakantieland" op bezoek in Wortel-Kolonie (2012):
