‘Het idee dat je zo geweldig bent dat je moet voortbestaan in je nageslacht lijkt me egoïstisch’

Jens Meijen, die elke week het betere boek recenseert in Humo’s Boekenbal, werd in 2016 verkozen tot de eerste Jonge Dichter des Vaderlands. In 2019 verscheen zijn dichtbundel Xenomorf, waarmee hij vorig jaar de C. Buddingh’-prijs in de wacht sleepte voor beste Nederlandstalige debuut, én een nominatie kreeg voor de Poëziedebuutprijs aan Zee. Dit jaar werd hij genomineerd voor de PrixFintroPrijs voor Nederlandstalige literatuur, de opvolger van de Fintro Literatuurprijs. Tussen het lezen en schrijven om den brode door werkt hij als assistent en doctoraatsonderzoeker in de politieke wetenschappen aan de KU Leuven.

In de beklemmende wereld van de roman De lichtjaren ontvangen twee jonge dertigers tijdens een broeierige hittegolf een mysterieus postpakket waar een levende heremietkreeft in zit. De zoektocht naar de afzender voert hen naar vreemde plaatsen, terwijl ze tegelijkertijd worstelen met het verdriet van een onvervulde kinderwens.

De toekomst die je in De lichtjaren schetst, is niet om vrolijk van te worden. Het is een fictieve wereld, maar die voelt wel erg realistisch aan.

Jens Meijen: “Die herkenbaarheid is precies wat ik wilde. Sommigen zien het als een deprimerende toekomstschets, maar zo is het niet bedoeld. Het is een droomwereld. Ik vind het interessant om na te denken over mogelijke toekomstbeelden, gebaseerd op onze wereld, en in De lichtjaren heb ik daar één van uitgewerkt. Maar veel dingen die ik beschrijf, bestaan wel al, zoals drones die pakjes bezorgen. We zijn nog niet zover dat Amazon Bpost heeft overgenomen, maar ondenkbaar is dat niet. Zelfrijdende auto’s zijn nu nog experimenteel, maar in mijn boek hebben ze een bewustzijn.

“Ik probeer te exploreren waar de digitalisering ons naartoe kan leiden en wat dat betekent voor ons mens-zijn. We zien nu al een proces van ontmenselijking door de hardnekkige focus op efficiëntie en technologie, en ik denk niet dat dat nog te stoppen valt.”

In die speculatieve toekomst wordt de wereld geplaagd door extreme hittegolven. De rijken zijn massaal naar het koelere noorden verhuisd, de anderen kunnen dat simpelweg niet betalen.

Meijen: “Dat is al aan de gang. In de Griekse dorpen die ontruimd worden voor de bosbranden, wonen de rijken al lang niet meer. Waar nu hitterecords worden gebroken, verhuist al wie het zich kan veroorloven.

“Maar De lichtjaren is niet bedoeld als een klimaatboek. Het gaat over kinderloosheid, over relaties, over betekenis zoeken in een wereld die dat niet altijd toelaat... Het gaat ook over de vraag wat het betekent om mens te zijn, hoe we verbonden kunnen blijven in deze digitale tijden, en op welke manieren we verantwoordelijk zijn voor de dieren op aarde. Dat beschrijf ik binnen de context van een opgewarmde aarde, maar die context is niet het belangrijkst.

“Mijn personages leven in een oververhitte wereld, waarin water gerantsoeneerd moet worden. Ze leven voornamelijk ’s nachts, omdat het dan koeler is. Dat lijkt extreem, maar als je je in de klimaatproblematiek verdiept en weet welke doemscenario’s mogelijk zijn, dan zou ik er wel voor tekenen. Dat is wat ik wil laten zien: ook in die context kun je nog een betekenisvol leven leiden, ook dan kun je nog feesten, relaties aanknopen en gelukkig zijn. Oké, mijn personages moeten het met minder doen, maar ze doen het wel.

“De lichtjaren is helemaal geen deprimerend boek. Integendeel, er spreekt vooral veel hoop uit. Wat maakt je leven waardevol? Voor sommigen is dat kinderen krijgen, maar mijn hoofdpersonages kampen met onvruchtbaarheid. Dat doet pijn, maar betekent het dat je geen zinvol leven meer kunt hebben? Natuurlijk niet.”

Je personages zijn ook niet boos op de vorige generaties. Ze aanvaarden de situatie zoals ze is en hebben geleerd ermee te leven.

Meijen: “Precies. Ze kunnen er toch niets aan veranderen. Als het zo geëscaleerd is dat water schaars is, moet je er op een verantwoorde manier mee omgaan. Dan ben je het punt al voorbij waarop het nuttig is om je boos te maken.

“Anno 2021 moeten we ons wél nog boos maken over de klimaatverandering. Iedereen is schuldig aan de opwarming van de aarde, je moet al in een hutje op de prairie gaan wonen om geen al te grote ecologische voetafdruk te hebben. Maar we kunnen de schade nog enigszins proberen te beperken. We staan op het punt dat er echt iets moet gebeuren als we onze manier van leven min of meer willen behouden.”

Tegelijkertijd schampert de doorsnee Vlaamse nonkel dat het wel een paar graden warmer mag worden in die kletsnatte zomer.

Meijen: “Veel mensen willen hun leven niet aanpassen. Dat is heel menselijk, ook al vind ik het egoïstisch. Voor velen is de opwarming van de aarde iets wat pas in de verre toekomst moeilijkheden zal opleveren. Ze schuiven het probleem door naar de volgende generaties, maar dat betekent dat hun kinderen en kleinkinderen er de gevolgen van zullen ondervinden. Sommigen zullen de ernst van de opwarming pas inzien wanneer ze de gevolgen ervan in hun straat staan te filmen.

“Er zijn ook mensen die niet de luxe hebben om zich zorgen te maken over het klimaat. Wie elke dag moet knokken om te overleven, heeft daar geen tijd voor. Ook daar moeten we begrip voor hebben. En er is voorts een categorie die het systeem in stand wil houden omdat zij er voordeel bij heeft. Zo zou Rusland actief de klimaatontkenning stimuleren, omdat ze er miljarden mee kan verdienen. Als de Noordpool smelt, ontstaan er handelsroutes in het noorden van Rusland, en als de permafrost in Siberië ontdooit, kunnen de Russen daar makkelijker grondstoffen ontginnen. Eén en ander zou verklaren waarom ze Donald Trump zo graag in het zadel wilden houden in de Verenigde Staten.”

KINDERLOOS LEVEN

Ik heb niet het idee dat veel mensen zich afvragen of het nog verantwoord is om kinderen te krijgen.

Meijen: “Ik hoor toch veel leeftijdsgenoten zich dat hardop afvragen. We weten niet hoe de wereld er over vijftig jaar zal uitzien, maar beter zal ze waarschijnlijk niet zijn. Bovendien zijn we nu al met te veel: dat kan de aarde niet meer dragen.

“Je kunt je ook afvragen waarom je kinderen móét krijgen om je leven zin te geven. Het kan even betekenisvol zijn zonder kroost. Het idee dat je zo geweldig bent dat je moet voortbestaan in je nageslacht, lijkt me egoïstisch. Drie generaties later ben je toch vergeten, tenzij je iets memorabels hebt gedaan. Dat geldt zelfs voor schrijvers. Een handvol kent iedereen eeuwen later nog, maar de overgrote meerderheid is geruisloos in de plooien van de geschiedenis verdwenen.

“Die obsessie met het idee iets te willen achterlaten, te laten zien dat je ooit hebt bestaan, is eigenlijk ongelooflijk. Alsof alleen dan je leven betekenis heeft gehad. Hoe narcistisch ben je als je zo in het leven staat? Zo belangrijk zijn wij helemaal niet, we zijn maar een stofje in het universum. Ik vind het grappig hoe absurd het is om een mens te zijn. Hoe ernstig wij alles nemen, terwijl alles en iedereen hier tijdelijk is. En dat wéten we, we hebben het denkvermogen om dat in te zien. Zelfs de aarde is tijdelijk, uiteindelijk zullen we door de zon opgeslokt worden. En ook het universum zal ooit eindigen. Pas over miljarden jaren, maar toch. Die wetenschap plaatst veel dingen in perspectief.

“De meeste mensen denken niet graag na over hun eigen nietigheid, laat staan over het einde van het universum, omdat ze het deprimerend of zwartgallig vinden. Ik vind het juist bevrijdend. Het is zo relativerend om te beseffen hoe tijdelijk alles is. En het is grappig om te beseffen dat we ontaarde schimmels zijn die op een rots in de ruimte rondtollen. Zoiets kun je toch niet bedenken? Dat is het beste bewijs dat er geen God is: zo’n absurd gevoel voor humor kan niemand hebben (lacht). In leven zijn, een bewustzijn hebben, een beschaving vormen – we nemen het allemaal voor lief. Het leven is een bizarre kermis en we zitten allemaal op de rups, maar dat lijken we niet te zien. Geniet er toch van, denk ik dan.”

VERWENDE NAVELS

Heb je altijd al geschreven?

Meijen: “Nee. Ik schreef op school soms wel, als het moest, en toen vond ik dat best leuk. Maar ik heb er lange tijd niet echt iets mee willen doen, waarschijnlijk uit angst om het niet meteen erg goed te kunnen. Pas later heb ik die angst losgelaten. Ik dacht: als ik het nu niet probeer, komt het er nooit van. Ik wil niet aan het einde van mijn leven beseffen dat ik uit voorzichtigheid kansen heb gemist.”

Je werkt als literair recensent voor Humo. Hoe voelt het om op jouw beurt te moeten afwachten wat anderen van je roman zullen vinden?

Meijen: “Het is wel spannend. Maar ik heb vertrouwen in mijn boek, de kritiek zal ik wel kunnen plaatsen. Ik zie nu maar al te goed in hoe ontzettend moeilijk het is om een roman te schrijven, hoeveel tijd en moeite erin kruipt, hoeveel mensen eraan meewerken. Sommige recensenten maken al te makkelijk een boek met de grond gelijk, wat niet mijn stijl is, maar nu ik weet wat er allemaal bij het uitgeefproces komt kijken, zal ik mijn recensies met nog meer respect voor de auteur schrijven. Ik besef nu meer dan ooit hoe belangrijk het is om uit te zoomen tijdens het lezen, om te proberen te begrijpen wat de bedoeling van de schrijver is.”

Met je dichtbundel Xenomorf heb je vorig jaar de C. Buddingh’-prijs gewonnen. De jury apprecieerde vooral dat je je blik op de buitenwereld richtte.

Meijen: “Ik ben erg bezig met wat er in de wereld gebeurt. Dan is het logisch dat ik erover schrijf. Ik wil boeken schrijven die ergens over gaan. Elk boek is op de één of andere manier een afspiegeling van de samenleving waarin je leeft. Het zegt iets over de denkpatronen van de schrijver, over zijn maatschappijbeeld. Zelfs de taal vertelt veel over hoe we naar elkaar kijken.

“De lichtjaren speelt zich af in een soort droomwereld, maar het klimaat, politiek, economie, geschiedenis, de zin van het leven: het komt er allemaal in voor. Ik wilde er veel lagen in aanbrengen, zodat lezers met veel ervaring er plezier aan kunnen hebben. Tegelijk moest het een boek zijn waar een minder ervaren lezer ook van kan genieten. Je kunt het lezen zoals je wilt: als een persoonlijk, tragisch verhaal, als een kosmische whodunit, als een reflectie op wat het is om literatuur te schrijven, en ga zo maar door.”

Voor de jury van de C. Buddingh’-prijs sprong je bundel eruit tussen alle bundels over dertigersdilemma’s. De generatie die is geboren na 1995, lijkt zich veel bewuster te zijn van de wereld: minder navelstaren, meer klimaatspijbelen. Klopt dat?

Meijen: “Als ik om me heen kijk wel, ja. Ik merk dat ook mijn leeftijdsgenoten bezorgd zijn om het klimaat. Wij zullen ermee moeten dealen, wanneer de klimaatontkenners al lang dood zijn. We kunnen het ons simpelweg niet veroorloven om ons er niet bewust van te zijn.”

In De lichtjaren zit ook het gevoel van teleurstelling van een hele generatie twintigers en dertigers: er wordt ons een leven beloofd dat we nooit meer kunnen hebben. De millennials zijn de eerste generatie die het financieel minder goed zal hebben dan hun ouders.

Meijen: “Oudere generaties vergelijken onze prestaties en problemen vaak met hun situatie vroeger, zonder rekening te houden met het feit dat de wereld bijna onherkenbaar is veranderd. Het is allemaal niet meer zo vanzelfsprekend, zeker op financieel vlak. Ik ben vorig jaar met pensioensparen begonnen, want ik weet niet eens of ik überhaupt ooit een pensioen zal krijgen. Daar hoeven zij zich geen zorgen over te maken. Genderidentiteit of mentale issues beschouwen ze als luxeproblemen van een verwende generatie. Maar de wereld is vandaag veel complexer en harder, die kun je niet zomaar met vroeger vergelijken.”

Het zijn wel nog steeds de oudere generaties die aan het roer zitten in de regering en de bedrijven.

Meijen: “Ja. Ze spiegelen ons hun leven voor als een makkelijk te bereiken doel, maar ze vergeten dat zij destijds met één inkomen een vrijstaand huis en een auto konden kopen, en drie kinderen konden opvoeden. Dat kan een twintiger anno 2021 zich niet voorstellen. Als werknemer had je toen minder vaardigheden nodig, je kon veel hoger raken met hetzelfde talent dan jongeren op de werkvloer vandaag. De oudere generaties kloppen zichzelf graag op de borst, maar in werkelijkheid hebben ze vooral de vruchten geplukt van een systeem dat hen nooit iets in de weg heeft gelegd. Dan is het makkelijk om op jongeren neer te kijken en te zeggen dat ze niet zo moeten zeuren. Ze moeten dat gewoon durven toe te geven. Ik heb er zelf geen probleem mee om te zeggen dat ik het als witte man makkelijker heb. Dat betekent niet dat mijn prestaties niets meer waard zijn, maar ik erken wel dat ik niet dezelfde obstakels heb moeten overwinnen als mensen die tot een minderheid behoren. Veel mensen kunnen dat moeilijk toegeven: ze zien dat dan als een aanval op hun eigenwaarde. Ze gaan zich onzeker voelen en reageren zich dan af op de jongeren, de minderheden, de vluchtelingen.”

Alles wat vanzelfsprekend was, wordt dan ook ter discussie gesteld.

Meijen: “Dat doe ik ook in mijn boek, maar niet belerend of expliciet. Als ik zou schrijven: ‘Jullie generatie heeft het voor ons verpest’, stoot ik alleen maar mensen af. Dan willen ze niet meer luisteren of gaan ze er heftig tegen in. Niemand is graag de slechterik, we denken allemaal graag van onszelf dat we goede mensen zijn die altijd het juiste doen. Dat denk ik zelf graag ook, maar ik weet dat ik niet altijd het juiste doe.

“In een boek kun je een boodschap veel subtieler overbrengen. Ik zou graag hebben dat De lichtjaren mensen op een subtiele manier aan het denken zet, waardoor ze niet meteen in een kramp schieten. Dan pikken ze bepaalde ideeën misschien wel op en kunnen ze begrip opbrengen voor de angsten van mijn generatie. Dat lijkt me het mooiste wat een schrijver kan doen: mensen die elkaar niet begrijpen dichter bij elkaar brengen. Maar het zou me ook voldoening schenken als iemand ooit op mijn boek zou terugblikken en denken: hij snapte het, hij wist hoe het zou gaan. Misschien vinden ze het over honderd jaar wel ergens, drijvend op de oerzee, wanneer alles hier onder water staat. Maar goed, dat is misschien ijdel van me (lacht).”

De lichtjaren van Jens Meijen verschijnt op 26 augustus bij De Bezige Bij.

© Humo