De ontdekking van Mondriaan
De ontmoeting tussen Piet Mondriaan en Bart van der Leck heeft de moderne kunst veranderd. Dat bewijst het Gemeentemuseum Den Haag. Gisteren ging de eerste van vier tentoonstellingen van start die 100 jaar De Stijl belichten.
Yannick Verberckmoes
Piet Mondriaan ligt dood in zijn atelier. Het is New York, 1944. Op een schildersezel staat zijn meesterwerk Victory Boogie Woogie. Een ietwat bizarre ruit op het eerste gezicht, met 574 kleurenvlakjes. Op de witte muur en de witte meubels van het atelier hangen ook kleurenvlakken, in dat typische rood, geel en blauw. Het werk, en daarmee het hele oeuvre van Mondriaan, zal voor altijd onafgewerkt blijven.
Victory Boogie Woogie hangt nu in het Gemeentemuseum in Den Haag, als topstuk van de vaste collectie. Een paar zalen verder hangt het vroege werk van de Nederlandse kunstenaar: kleine landschappen, een boerderij, een Hollandse windmolen. Wat zette Mondriaan ertoe aan het figuratieve van zijn beginperiode te verlaten en rond 1916 voluit voor de abstractie te gaan?
Feestjaar
Dat wil de tentoonstelling Piet Mondriaan en Bart van der Leck. De uitvinding van een nieuwe kunst uitzoeken. "Het is voor ons, achteraf, nauwelijks voor te stellen wat voor ongekends er meer dan honderd jaar geleden gebeurde", begint conservator Hans Janssen zijn voorwoord van de catalogus.
De ambitie van Mondriaan en Van der Leck was niet van de minste: het ontwerpen van een nieuwe werkelijkheid door schilderkunst
De tentoonstelling kadert in het feestjaar 2017, waarin Nederland 100 jaar Mondriaan en De Stijl herdenkt. In 1917 werd de eerste editie uitgebracht van De Stijl, een tijdschrift waarin Nederlandse kunstenaars hun ideeën voor een nieuwe wereld verspreidden. Mondriaan en Van der Leck zouden uiteindelijk de belangrijkste schilders worden van de kunststroming waaraan het tijdschrift zijn naam gaf en die zich zou uitstrekken over schilderkunst, design, architectuur en mode.
"De twee schilders hadden een totaal verschillende achtergrond", vertelt Janssen. "Van der Leck werkte rond die tijd in een atelier voor glasschilderkunst, Mondriaan was net terug uit Parijs, waar hij enkele werken had gemaakt op basis van horizontale en verticale lijnen en gebroken rood, geel en blauw. Toen ze elkaar leerden kennen in 1916, in Laren, was er onmiddellijk een connectie. Ze begrepen beiden dat ze met exact hetzelfde bezig waren ik."
Duinen van Domburg
Hun ambitie was niet van de minste: het ontwerpen van een nieuwe werkelijkheid door schilderkunst. In het atelier experimenteerde Van der Leck al jaren met lichte kleuren, afgelijnd door donker metaal. Hij zocht naar "de destructie van het plastisch natuurlijke", zoals hij het noemde, of hoe je een schilderij perfect kunt integreren in zijn omgeving, hoe je het picturale (het effect van een schilderij) enkel met materialen bewerkstelligt, niet meer met de voorstelling van pakweg een windmolen.
Mondriaan geeft de zee weer in horizontale en verticale lijnen. Een nieuwe kunst wordt stilaan geboren
Het eerste werk dat Van der Leck maakte in de karakteristieke heldere kleuren rood, geel en blauw was De storm (1916). "Het moet Mondriaan met verstomming geslagen hebben", zegt Janssen. "Het is eigenlijk een typisch negentiende-eeuws tafereel: vrouwen bewenen vissers die op zee zijn omgekomen. Maar de kleuren zijn ongezien."
Op dat moment is het palet van Mondriaan al jaren aan het evolueren richting de primaire kleuren en heeft hij al geëxperimenteerd met het kubisme. Hoe hij bij die strakke vorm komt? Het geheim ligt in de duinen van het Zeeuwse dorpje Domburg. Slaperig en saai is het ook al in 1914. Mondriaan zit er de zee te bestuderen. Op een schetsboekje in het Gemeentemuseum, dat is uitgeleend door het Guggenheim in New York, zie je hoe Mondriaan van de zee een verzameling horizontale strepen maakt. Zijn studies leiden tot composities als Pier en oceaan 4: de zee en de pieren van Domburg, weergegeven met slechts horizontale en verticale lijnen. Een nieuwe kunst wordt stilaan geboren.
Van lotje getikt
Het gaat snel mis tussen Mondriaan en Van der Leck, en tegen 1918 hebben ze geen contact meer. De karakters zijn te verschillend (Van der Leck is ingetogen, Mondriaan een bon vivant), hun artistieke opvattingen zijn geëvolueerd. Van der Leck kan de voorstelling niet loslaten, terwijl Mondriaan van elk schilderij een op zichzelf staande realiteit wil maken.
'Toen Mondriaan in het najaar van 1940 in New York aankwam, liet hij zijn oude ideeën varen en begon hij helemaal opnieuw'
Het leidt ertoe dat Van der Leck wel nog op begrip kan rekenen in Nederland, terwijl men van Mondriaan vermoedt dat hij gestoord is. "Als je een hoop kleurenvlakjes tekent en je zegt: dit is een hondenkar, dan kan een Hollander daar nog iets van begrijpen", vertelt Janssen. "Als je zegt dat het helemaal niets voorstelt, dan ben je gewoon van lotje getikt."
Hun ideeën hebben wel een enorme invloed gehad op de beeldtaal van De Stijl, die kunst zo perfect wou integreren in de werkelijkheid dat er van enige scheiding tussen de twee geen sprake meer was. Het heeft dan ook prachtige architectuur opgeleverd. In de collectie staat bijvoorbeeld een foto van café De Unie in Rotterdam, overdag nog steeds een café, 's nachts een notoire gaybar.
Dat je De Stijl ook vandaag nog over de wereld kunt uitrollen, tonen twee dames aan de infobalie, met jurkjes in wit, rood, zwart en blauw. Of het stadhuis van Den Haag, dat voor de gelegenheid een Mondriaan-make-over heeft gekregen.
Jazz
Maar dat typische patroon is iets voor de marketing geworden, zegt Janssen. "Mondriaan ging steeds op een andere manier op zoek naar zijn nieuwe werkelijkheid. Wat ik in zijn biografie ook betoogd heb, is hoe Mondriaan toen hij in het najaar van 1940 in New York aankwam zijn oude ideeën liet varen en helemaal opnieuw begon. Daarom is Victory Boogie Woogie, met het stratenplan van Manhattan en geïnspireerd op de jazz, heel anders dan zijn werk uit de jaren 20."
Piet Mondriaan en Bart van der Leck. De uitvinding van een nieuwe kunst, nog tot 21 mei in het Gemeentemuseum Den Haag.