Politiediensten kunnen opnieuw de leugendetector gebruiken: ‘Dit leidt tot gerechtelijke dwalingen’
Na een pauze van anderhalf jaar kunnen politiediensten sinds kort opnieuw met de polygraaf of ‘leugendetector’ aan de slag. Experts zien het vol ongeloof aan. ‘Deze methode deugt niet’, zegt rechtspsycholoog Peter van Koppen. ‘Stop hiermee.’
Belgische politiediensten gebruiken de polygraaf al zo’n twintig jaar. Volgens de recentste cijfers van de federale politie werden 271 polygraaftesten afgenomen in 2019. In voorgaande jaren waren dat er soms meer dan 450.
Het gebruik ervan was al die tijd niet wettelijk geregeld. Een wetswijziging in februari 2020 bracht daar verandering in. Maar doordat een Koninklijk Besluit dat de technische vereisten waaraan de polygraaftest moet voldoen pas in juli 2021 werd gepubliceerd, konden er anderhalf jaar geen testen worden afgenomen.
De polygraaf wordt vaak leugendetector genoemd, maar detecteert geen leugens. Het toestel registreert spanning door onder meer hartslag, huidgeleiding, zweetklieractiviteit en bloeddruk te meten. Een aan het toestel gekoppelde verdachte krijgt een combinatie van vragen over het misdrijf en onschuldige controlevragen. Het achterliggende idee is dat wie schuldig is en liegt, meer stress zal ervaren dan wie onschuldig is.
Stuurbaar resultaat
Daar valt wat op af te dingen. Ook wie onschuldig is, voelt bij welke vragen het om de knikkers gaat en kan gespannen zijn. De kans op valse positieven bedraagt 10 tot ruim 20 procent. Met andere woorden: op honderd onschuldigen die aan de leugendetector worden gekoppeld, zullen er tien tot twintig onterecht als leugenaar worden bestempeld. De kans op valse negatieven, een leugenaar die vrijuit gaat, varieert naargelang de studie van enkele procenten tot meer dan 10 procent.
Op het internet circuleren tips om de test te misleiden, bijvoorbeeld de tenen tegen de grond drukken, op de tong bijten of iets cognitief uitdagends doen zoals van honderd terugtellen tot nul in stapjes van drie. “Sommige tips komen van ex-politiemensen die jarenlange ervaring met de test hebben”, zegt psycholoog Bruno Verschuere (Universiteit van Amsterdam), expert in het onderzoek naar de polygraaf. “Het is wel degelijk mogelijk om zo het resultaat te sturen.” Door de beperkte accuraatheid is het gebruik van de polygraaf omstreden. Ook de Raad van State verwees in een advies naar de beperkte betrouwbaarheid van de test.
Geen academici gehoord
Een polygraaftest kan enkel met toestemming. “De nieuwe wet voorziet echter niet dat mensen voorgelicht moeten worden over de accuraatheid en risico’s van de test, wat toch relevante informatie is”, zegt Verschuere. “Bij politiediensten circuleren bovendien vaak onjuiste, veel hogere cijfers over de accuraatheid van de test, die niet overeenstemmen met de wetenschappelijke literatuur.”
Verschuere merkt op dat er minder uitwisseling is tussen politiediensten en academici dan voor zulke belangrijke thema wenselijk lijkt. Een door het Centre for Policing and Security (CPS) georganiseerde studiedag, waarop Verschuere een van de sprekers is, wil daar binnenkort verandering in brengen. “Bij de totstandkoming van de nieuwe wet zijn vreemd genoeg ook geen academische deskundigen gehoord”, zegt criminologe Lore Mergaerts (KU Leuven). “Bijzonder betreurenswaardig.”
De polygraaf wordt voornamelijk van stal gehaald bij ernstige misdrijven zoals moordzaken en zedendelicten. “Het gebruik ervan laat toe om pistes uit de sluiten of nieuwe pistes te onderzoeken”, klinkt het bij de federale politie. Het resultaat van een polygraaftest mag enkel als ondersteunend bewijs worden gebruikt. “In de praktijk zal de polygraaf natuurlijk niet worden gebruikt als er veel bewijs is en de zaak zo klaar als een klontje”, zegt Verschuere. “Dan dreigt de test meer gewicht te krijgen dan hij verdient.”
Ook de Orde van Vlaamse Balies waarschuwt voor een potentieel nefaste invloed op het onderzoek. “De test kan ertoe leiden dat verdachten onterecht meer onder druk worden gezet, of andere pistes onterecht minder goed worden onderzocht”, zegt woordvoerder Sofie Demeyer. “En ook al gelden de resultaten niet als sluitend bewijs: het valt te vrezen dat ze onbewust toch een rol spelen, zeker voor een volksjury. Daarnaast kan een weigering om een test te ondergaan als een schuldbekentenis worden beschouwd. Zo werd de weigering van Els Clottemans in de zaak van de parachutemoord tegen haar gebruikt in het pleidooi van de tegenpartij.”
Broddelwerk
Van de 271 in 2019 uitgevoerde testen wezen er 104 op een leugen. 33 verdachten gingen door de leugendetector tot bekentenissen over, van wie 11 al in de voorbereidende fase van de test. “Dat de test helpt om bekentenissen los te maken verklaart mogelijk zijn populariteit”, zegt Verschuere. “Maar ook met die bekentenissen moet omzichtig worden omgesprongen: het is bekend dat wie onschuldig is onder druk tot valse bekentenissen kan overgaan.”
In een handvol Europese landen gebruiken politiediensten de polygraaf in zeldzame gevallen tijdens onderzoek. Naast in België geldt de test ook in Polen wettelijk als bewijs. Nederland laat de test noch tijdens onderzoek noch als bewijs toe. “Als landen hun wetgeving aanpassen, dan lijkt dat doorgaans om aan de test geen bewijskracht toe te kennen, het omgekeerde van wat België doet”, zegt criminologe Lore Mergaerts.
“Een goede advocaat geeft zijn cliënt het advies ver van de leugendetector weg te blijven”, zegt de Nederlandse emeritus hoogleraar rechtspsychologie Peter van Koppen (Vrije Universiteit Amsterdam). “Mijn advies is: stop daarmee. De nieuwe wetgeving probeert een dood paard op te lappen. Deze methode deugt niet. Het is broddelwerk dat tot gerechtelijke dwalingen leidt.”