De Morgen sprak Ursula von der Leyen: ‘Mijn hart kromp ineen toen ik de verwoesting in Wallonië zag’

“Samen staan we sterk.” De frêle blondine die de Europese Commissie met de glimlach leidt, zegt het – in haar eigen woorden – steeds vaker. Ook in een interview over ‘haar’ Green Deal met De Morgen komt het een paar keer terug.

“Er zijn geen grenzen tussen onze lidstaten als het om luchtverontreiniging gaat. Er zijn geen grenzen wat de gevolgen van de klimaatverandering betreft. Dit is een gezamenlijk probleem, waarbij we allemaal baat hebben bij actie. En elkaar helpen om actie te ondernemen is de Europese aanpak”, stelt de Duitse christendemocrate. En verder: “Als we het tij nu samen keren, zal het een historische prestatie zijn voor allen die momenteel politieke verantwoordelijkheid dragen in Europa.”

Hoe meer de Europese Unie geconfronteerd wordt met interne twisten en onenigheid, hoe meer de leiders zich vastklampen aan samenhorigheid, zo lijkt het wel.

Want sinds ze op 1 december 2019 als commissievoorzitter aantrad, krijgt de voormalige gynaecologe en moeder van zeven kinderen het ene splijtzwamdossier na het andere op haar bord. Von der Leyens eerste anderhalf jaar aan het roer van de EU was veel woeliger dan ze zich ooit had kunnen voorstellen.

Het begon met de finalisering van de voor de Unie zo pijnlijke brexit. “Ook voor Von der Leyen zelf was het pijnlijk”, merkt de Financial Times op. Ze studeerde aan de London School of Economics, liet optekenen dat ze dol is op de Britse humor en omschreef de brexit als “een uiteenspattende zeepbel van holle beloftes door populisten”.

Na harde en lange onderhandelingen wuifde ze de geliefde Britten op 1 februari vorig jaar uit met de boodschap dat ze “uitkeek naar de nieuwe relatie die de EU voortaan met de Britten zou hebben”. Haar vriendelijke glimlach en parelmoeren ketting waren door de politieke storm heen intact gebleven, net zoals haar onkreukbare imago.

Maar toen maakte SARS-CoV-2 zijn opwachting. Naast alle andere averij die het aanrichtte, deed dat onzalige virus ook de EU daveren. In plaats van samen te werken, moest de commissie machteloos toekijken hoe lidstaten de kern van een verenigd Europa aan flarden schoten door een voor een hun grenzen te sluiten en medisch materiaal voor zichzelf te hamsteren.

Het pro-Europese Italië verzoop in de pandemie, voelde zich in de steek gelaten door de noordelijke buren en ging zich hardop afvragen of een EU-lidmaatschap wel zo nuttig is.

Von der Leyen, die in Brussel is geboren en opgegroeid, kon weinig doen. Want gezondheid is een nationale bevoegdheid en geen Europese. De commissie slaagde er dan ook niet in de 27 lidstaten in dezelfde marsrichting te doen lopen.

En het werd de Duitse nog heter onder de voeten.

‘Kortzichtig beleid’

Begin dit jaar poogde ze de komst van de eerste coronavaccins te vieren, maar werd ze politiek vermalen. Want ‘haar logge EU’ had met de vaccinmakers te lang over prijzen onderhandeld, waardoor Europeanen weken later een prik kregen dan de Britten. En ze wilde in nota bene Noord-Ierland grenscontroles invoeren om te voorkomen dat coronavaccins naar het Verenigd Koninkrijk verdwenen.

Zelfs in haar eigen Duitsland werd toen gevraagd om haar aftreden. Maar dat noemde Von der Leyen schijnbaar ongenaakbaar “een duwtje in de rug”. Ze marcheerde verder. En dankzij cruciale ruggensteun van partijgenoot Angela Merkel kon ze een een herstelplan van 750 miljard euro verzilveren om de landen die het zwaarst door corona zijn getroffen te helpen. Dat ondanks de befaamde Duitse oppositie tegen de uitgifte van gemeenschappelijke schuld.

Tegen de Financial Times zei Von der Leyen daarover: “Dat was een ongelofelijke zet van Merkel. Ze wist wat nodig was om de Unie samen te houden. En ondertussen is ook 70 procent van de volwassen Europeanen gevaccineerd”, zo kondigde ze vorige week trots aan.

Maar nu komt er ook op andere cruciale fronten heftige onenigheid aan de oppervlakte.

Zo wordt de Europese Unie met een grote zwakke plek geconfronteerd nu de VS uit Afghanistan zijn weggetrokken en de taliban de macht grepen, waardoor Afghanen ook richting Europa wegvluchten. In de bitse discussie over hoe om te gaan met asielzoekers zijn de lidstaten het nooit met elkaar eens geraakt. Een hervorming van het systeem, zoals beloofd nadat in 2015 ruim een miljoen vluchtelingen en migranten uit Syrië naar Europa kwamen, is nog altijd niet gerealiseerd.

Gevolg: opnieuw laait het gekrakeel op. Vooral de oostelijke lidstaten verzetten zich fel tegen iedere oproep van Von der Leyen om Afghaanse vluchtelingen op te vangen. Net zoals Merkel met haar wir schaffen das in 2015, noemt ze het Europa’s morele plicht om zich voor de Afghanen op de vlucht in te spannen.

Slovenië, Oostenrijk en Hongarije gingen meteen in de aanval. Oostenrijks minister van Binnenlandse Zaken Karl Nehammer is “gechoqueerd omdat de Commissie permanent de verkeerde boodschap uitstuurt” en noemt “duizenden Afghanen overbrengen kortzichtig en ideologisch beleid”.

Hoe Von der Leyen uit die clash zal komen is een vraagteken, zeker nu haar trouwe bondgenoot, partijgenoot en adviseur Merkel na zestien jaar bondskanselierschap vertrekt, waardoor de Unie een van haar meest cruciale en ‘stabiliserende’ schakels verliest. Politieke analisten hebben het over “de grote leegte na Merkel” waardoor het nog veel moeilijker zal worden de EU in de ontplofbare dossiers bijeen te houden.

Clusterbom

En dan moet het allergrootste werk nog beginnen: de Europese Green Deal concretiseren, waardoor de Unie in 2050 klimaatneutraal moet zijn. Als christendemocraat heeft Von der Leyen niet meteen iets met ‘groen’, maar bij haar aantreden maakte ze meteen duidelijk dat de EU neerzetten als groen lichtend voorbeeld haar absolute prioriteit is.

“Het is een van mijn passies”, vertrouwt ze De Morgen toe. “Als moeder en grootmoeder gaat het mij persoonlijk aan, maar ook als leider die ernaar streeft om elke dag voor het welzijn van de Europeanen te werken vind ik het enorm belangrijk. Daarom heb ik in december 2019, slechts elf dagen na mijn aantreden, de Europese Green Deal naar voren geschoven. En ik ben trots dat Europa nu het allereerste continent is dat een alomvattende blauwdruk voorstelt om zijn klimaatambities werkelijkheid te maken.”

Het weer zit Von der Leyen alvast mee. Door de pandemie waren de animo en de aandacht voor Europa’s groene plannen danig weggezakt. Maar toen de Duitse politica en de commissaris voor de Green Deal Frans Timmermans op 14 juli een ‘clusterbom’ aan klimaatmaatregelen presenteerden waarmee de EU de groene doelen moet halen, troffen dodelijke overstromingen ook hun thuislanden Duitsland en Nederland.

Het weer zette de noodzaak van de Green Deal met andere woorden zeer wrang in de verf. Von der Leyen zag de vernieling ook met eigen ogen tijdens een bezoek aan Pepinster, en is duidelijk onder de indruk. “Er zijn geen woorden om het lijden en de vernieling veroorzaakt door deze verwoestende overstromingen te beschrijven. Mijn hart kromp ineen toen ik de verwoesting zag”, zegt ze. “Deze tragische gebeurtenissen herinneren ons eraan dat we ons de stijgende kosten van de klimaatverandering simpelweg niet kunnen veroorloven. Over de hele wereld doen zich steeds vaker extreme weersomstandigheden voor. De Europese Green Deal moet onze gemeenschappen beschermen tegen de klimaatverandering.”

Maar de groene deal die haar zo na aan het hart ligt ook realiseren, wordt een ongezien politiek karwei. “Niets in haar vorige leven als Duits defensieminister aan het hoofd van een ondergefinancierd en ambitieloos leger heeft Von der Leyen voorbereid op een campagne die zo lang zal duren en die zo veeleisend is”, concludeert het gespecialiseerde blad Politico.

Want de groene aardverschuiving zal flink in de gevestigde belangen en in onze levens ingrijpen. Bijvoorbeeld met stijgende brandstofprijzen en het einde van auto’s met een klassieke verbrandingsmotor. Het vereist een ongeziene hertekening van elk onderdeel van de Europese economie, van belastingen en financiën tot industrie-en landbouwbeleid. Van bij het begin werpen enkele van Von der Leyens eigen commissarissen dan ook op dat het “misschien allemaal wat veel is”.

Het is daarom uitkijken of ‘de moeder van de groene revolutie’ al wie tegenstribbelt toch achter zich krijgt, inclusief de almachtige landbouwlobby en de al even invloedrijke vertegenwoordigers van de auto-industrie uit haar thuisland. Want het is een cynische maar niet volledig verkeerde visie dat de Europese Unie vooral bestaat om Duitse auto’s te promoten en Franse koeien te subsidiëren.

Wil Von der Leyen slagen en met de Green Deal politieke geschiedenis schrijven, dan moeten die auto’s en koeien zwaar ingeperkt worden. Dat terwijl Duitse autobouwers niet zo lang geleden nog met tests sjoemelden om onder strengere regels uit te komen. En vorig jaar is er onder druk van de sterke lobby een landbouwdeal gesloten die volgens de groenen niet fundamenteel en voldoende inzet op uitstootreductie in de landbouw om de Green Deal te stutten.

Gele hesjes

En dan moeten de snoeiharde onderhandelingen tussen lidstaten en het parlement nog beginnen. In het onwaarschijnlijke beste scenario treedt de Green Deal dan ook pas in 2024 in werking, terwijl de CO2-reductie al in 2030 55 procent lager moet liggen dan in 1990. “Het wordt echt heel moeilijk”, voorspelde Timmermans in de Financial Times.

Op onze vraag hoe zij zelf tegen die nakende ‘groene gevechten’ aankijkt, zegt Von der Leyen strijdvaardig: “Ik kijk uit naar de debatten.” Daarbij benadrukt ze dat alle 27 lidstaten en het Europees Parlement democratisch hebben gekozen voor deze ambitieuze klimaatdoelstellingen.

“Maar u hebt wel gelijk,” vervolgt ze, “ambitieuze doelstellingen hebben is één ding, het is lastiger om concreet te worden. Maar wie onze voorstellen wil veranderen, is meer dan welkom om ideeën aan te dragen over hoe we het gemeenschappelijke doel beter kunnen halen.”

Zoals wel vaker staan de wat ambitieuzere West-Europese landen hier tegenover de Oost-Europese ‘steenkoollanden’. Die kloof belooft alleen maar groter te worden omdat de Green Deal ongeziene ingrepen eist. Ook daarover klinkt Von der Leyen echter hoopvoller dan velen. “Mijn aanvoelen is dat er steeds meer toenadering tussen de lidstaten in Oost-Europa en in West-Europa is als het om klimaatactie gaat”, zegt ze.

“Want alle Europeanen zien de noodzaak van klimaatactie. Extreme weersomstandigheden treffen alle delen van ons continent nu vaker dan in het verleden, zoals de verwoestende overstromingen in uw land en Duitsland, maar ook de dodelijke tornado in Tsjechië die 2.000 huizen vernietigde, en de bosbranden in Cyprus, Griekenland, Italië en nu Algerije. De meeste mensen in Europa willen, ongeacht hun nationaliteit, een gezonder leven, goede banen en groei die onze natuur niet schaadt.”

Alleen omvat ‘de meeste mensen in Europa’ een nogal erg diverse groep waarin de Green Deal de spanningen tussen arm(er) en rijk(er) scherp dreigt aan te zwengelen. Toch moet Von der Leyen ‘het publiek’ meekrijgen. Dat terwijl ook haar eigen commissarissen vrezen voor een ‘gelehesjeseffect’.

En dat is een voor veel politici en analisten zo goed als onoverkomelijk probleem: de uitstoot snel drastisch doen zakken dreigt duur uit te vallen voor burgers. Hoe wil de voorzitter van de Commissie dat gaan oplossen?

“De bedoeling is om de rekening voor kwetsbare huishoudens en kleine bedrijven te verlagen”, antwoordt ze. “De Commissie voorziet daarvoor een Sociaal Klimaatfonds van 72 miljard euro. Die centen zullen burgers met een klein inkomen helpen om uitstootvrije verwarmings- of koelingssystemen te financieren, zonnepanelen op hun huizen te installeren of een schonere auto te kopen. Maar er is meer. De EU-begroting, inclusief het corona-herstelfonds en de cohesiefondsen, voorziet ook middelen. Voor uw land gaat het om 13 miljard euro. Dat zal aanzienlijke investeringen in de vergroening van de Belgische economie en een rechtvaardige industriële transitie mogelijk maken.”

Wie dat verhaal van ‘ongezien veel geld voor de groene revolutie’ doorprikt met de bedenking dat Europa 4,2 biljoen veil had om in de financiële crisis de bankensector te redden, terwijl de Green Deal ‘slechts’ 1 biljoen voorziet om het klimaat te redden, krijgt het de stokpaardje van de bedaarde commissievoorzitter geserveerd: het klimaat redden kan niet anders dan goed zijn voor de economie. “Ondernemingen hebben meer en meer begrepen dat de Europese Green Deal hun kans is om vooruit te lopen op hun internationale concurrenten en een ‘pioniersvoordeel’ te behalen”, zegt Von der Leyen daar vandaag over.

Vrijhandel aan diggelen

Experts hebben evenwel nog grote vragen, en zijn niet overtuigd dat de groene centen uit het herstelfonds niet vooral bestaande recepten zullen oplappen, in plaats van voor echte fundamentele veranderingen in de industrie te zorgen. “Zonder zinvol Europees industriebeleid is het moeilijk voor te stellen hoe de Green Deal een industriële kans kan worden”, zegt onderzoeker Simone Tagliapietra van de economische denktank Bruegel daarover tegen Politico.

Wil Europa’s Green Deal ook echt relevant zijn om de klimaatontwrichting af te remmen, dan moeten grootmachten zoals de VS en China en opkomende economieën op de een of andere manier ook meedoen. Want de EU is goed voor slechts acht procent van de wereldwijde broeikasgasuitstoot. Ook hier stoot Von der Leyen op tegenwind en scepsis.

De Commissie mikt op een Carbon Border Adjustment Mechanism (CBAM): een heffing aan de grenzen op klimaatverslindende producten. Het kan echter nog jaren aanslepen vooraleer de Wereldhandelsorganisatie dat systeem groen licht geeft. En aangevuurd door Duitse verkiezingskoorts komt er zelfs vanuit Von der Leyens eigen partij felle kritiek op dat plan, ook al rijdt de CDU sinds een tijd een opvallend groene koers. Friedrich Merz, een prominente politicus bij de conservatieve leidende combinatie van CDU en CSU die veel kans maakt om na de verkiezingen van deze maand minister te worden, heeft het CBAM bestempeld als “nonsens” en “een maatregel die de vrijhandel aan diggelen slaat, waardoor een wereldwijd conflict zal ontstaan waarin er alleen verliezers zullen zijn”.

Tegelijkertijd verscherpt ook de tegenstand aan de overkant van de stellingenoorlog. Von der Leyen vertelt dat ze de vastberadenheid van de klimaatjongeren “erg bewondert en dat ze aan hen heeft gedacht toen ze de voorstellen voor de Green Deal opstelde”.

Zelf is Thunberg niet bepaald onder de indruk. “Onze economie kan dit misschien behappen, maar onze ecosystemen niet”, zo reageerde ’s werelds meest bekende ‘schoolstaker’ al op de Green Deal. Ook wetenschappers trekken de commissievoorzitter aan de mouw met de boodschap dat het allemaal sneller en meer moet zijn, zeker nu blijkt dat de klimaatontwrichting nog sneller gaat dan voorspeld.

En sinds de pandemie zetten nog vele anderen extra grote vraagtekens bij de ‘haalbaarheid’ van Von der Leyens ‘groene heilige graal’. Want waarom zou Europa dit erg ambitieuze groen plan wél binnengekopt krijgen, terwijl het al zo lastig was om in de pandemie tot een gemeenschappelijke strategie te komen?

Zelf draait ze dat om: “De pandemie heeft iedereen verrast”, zegt ze. “Maar Europa reageerde snel en we hebben elkaar door de crisis heen getrokken. We hebben de interne markt hersteld, onze vaccinatiecampagne is vandaag een groot succes, en we hebben het digitale certificaat in recordtijd ontwikkeld. De pandemie toont dus aan dat Europa, wanneer het wordt geconfronteerd met levensbedreigende problemen, samenkomt en samenwerkt. Daarom ben ik ervan overtuigd dat we ook met de Europese Green Deal succesvol zullen zijn.”