Bondskanselier af: Angela Merkel, de vrouw die Duitsland zestien jaar lang door woelige wateren voer

Verschenen in De Morgen op 11 september 2021:

Etiket 1: de Oost-Duitse

Bij de talloze malen dat Angela Merkel de afgelopen anderhalf jaar de Duitse coronaregels moest toelichten, deed ze iets wat ze in de vijftien jaar daarvoor slechts zelden had gedaan: ze verwees naar de eerste helft van haar leven, in de DDR. “Voor iemand zoals ik”, zei ze in maart 2020, “voor wie de vrijheid om te reizen en bewegingsvrijheid zwaar bevochten rechten zijn, kunnen deze beperkingen alleen worden gerechtvaardigd als ze absoluut noodzakelijk zijn.”

Wanneer de Muur valt is Angela Merkel 35 jaar oud en leidt ze een best tevreden, maar onspectaculair bestaan als gepromoveerd natuurkundige in Oost-Berlijn. Liever had ze leraar willen worden, maar daarvoor acht het regime haar, als telg uit een intellectueel domineesgezin, politiek niet betrouwbaar genoeg.

Nauwelijks bekomen van de verbijstering over de nieuwe realiteit waarin ze zich na 9 november 1989 bevindt, besluit Angela Merkel haar leven over een andere boeg te gooien, de wetenschap te laten voor wat het is en aansluiting te zoeken in de politiek; snel schakelen in tijden van crisis zal ook later als bondskanselier een van haar talenten blijken.

Een jaar later is ze persvoorlichter van de Oost-Duitse overgangsregering en nog een jaar later CDU-minister van Vrouwen en Jeugd onder Helmut Kohl.

Hoeveel DDR stak er in CDU-politica Merkel en waar zag je dat terug? Vaak genoemd worden Merkels maling aan statussymbolen, haar algehele behoedzaamheid, en haar gewoonte de kaarten lang tegen de borst te houden in onderhandelingen over gevoelige dossiers.

Vera Sandberg, journalist, generatiegenoot van de bondskanselier en net als zij opgegroeid in de DDR, herkent vooral Merkels pragmatisme. “Politiek is datgene wat mogelijk is, heeft ze een keer gezegd. Dat idee, dat je de wereld maar tot op bepaalde hoogte kunt beïnvloeden, is mij vertrouwd.”

Sandberg ziet ook iets anders: dat Merkel het zelfvertrouwen had om gewoon wel te zien hoever ze kwam in die onbekende politieke arena, vindt ze tekenend voor de levenshouding van de Oost-Duitse culturele en intellectuele elite, waarvan Merkel deel uitmaakte. Merkel was geen gewone DDR-burger, ze komt uit een milieu waar hoge ambities en zelfdiscipline de norm waren.”

De jonge Angela kreeg van haar voor DDR-begrippen vrijzinnige ouders niet alleen verboden boeken te lezen en West-Duitse kleding – Levi’s! – maar vooral heel wat zelfbewustzijn, schrijft Ralph Bollmann in zijn deze zomer verschenen Merkelbiografie Angela Merkel, eine Kanzlerin und ihre Zeit. De familie Kasner, Merkels geboortenaam, ‘behoorde tot een elite die zich met het systeem arrangeerde, maar zich tegelijkertijd intellectueel superieur voelde’.

Sandberg vermoedt dat deze achtergrond de reden is dat Merkel al jaren weinig begrip lijkt te kunnen opbrengen voor de vele in woede en miskenning smorende Oost-Duitsers. Want Merkel mag dan de eerste Oost-Duitse bondskanselier geweest zijn, een kanselier voor de Oost-Duitsers was ze zeker niet. Dat begon op te vallen toen het onrustig werd in de vijf oostelijke deelstaten, waar de komst van vele vluchtelingen een vat sluimerende vooroordelen, angsten en minderwaardigheidscomplexen tot ontploffing bracht en een breed gedeelde Merkelhaat aanwakkerde.

Had Angela Merkel de afgelopen zestien jaar meer als advocaat van de Oost-Duitsers moeten optreden? Hen in bescherming moeten nemen? Haar macht moeten gebruiken om de nog steeds bestaande loonkloof van 15 procent tussen west en oost te dichten? Prominente Oost-Duitse stemmen vinden al jaren van wel. Merkel zelf reageert op deze vraag altijd korzelig en afgemeten. “Ik zie het als mijn opdracht mijn werk voor alle mensen in Duitsland te doen”, zei ze in 2019 tegen Der Spiegel.

Wel pleit ze in hetzelfde interview voor meer waardering voor de moedige opstand van de DDR-bevolking tegen het regime die aan de val van de Muur voorafging. “Ik weet dat er in West-Duitsland destijds niet alleen moedige mensen leefden. Ik herinner me dat sommigen het al veel vonden als ze een boek over de grens moesten smokkelen.”

Etiket 2: de feminist

Kunnen mannen eigenlijk ook bondskanselier worden? Het is een kindervraag die Duitse ouders en leraren, na zestien jaar Angela Merkel, vaak moeten beantwoorden. Alleen al daarom is ze een feministisch boegbeeld. Des te meer omdat ze als vrouwelijk wereldleider vaker de uitzondering was dan de regel. Op mijn netvlies staat de groepsfoto van de G20 in Hamburg (2017). Gastvrouw Merkel middenvoor in rode blazer, omringd door een paar dozijn mannen in donkere pakken, onder wie politieke kwelgeesten en economische concurrenten als Xi, Erdogan, Poetin en Trump.

Juist om haar vermogen die eenzaamheid uit te houden wordt Merkel bewonderd. Om haar aan onbewogenheid grenzende kalmte, waartegen ook seksistische commentaren afketsen: de denigrerende bijnaam ‘het meisje van Kohl’ in de jaren 1990, het gezeur over haar kapsel, en veel later, in 2015, het hatelijke fabeltje dat Merkel de grenzen zou hebben geopend voor vluchtelingen vanwege haar eigen onvervulde kinderwens.

Ondanks dit alles is Merkels feministische erfenis omstreden. Want wat heeft ze ondernomen om de gelijkheid van vrouwen te bevorderen? Te weinig, vinden de feministen van nu. Zestien jaar na het aantreden van de eerste vrouwelijke kanselier, is het percentage vrouwen in het Duitse parlement met 30 procent lager dan onder haar voorganger Gerhard Schröder (SPD). De loonkloof is in Duitsland groter dan het Europees gemiddelde. Vrouwen met topposities in het bedrijfsleven zijn schaars, en het Duitse belastingstelsel bevoordeelt nog steeds gezinnen met één kostwinner.

Jutta Allmendinger maakt een positieve balans op. De 64-jarige socioloog, bekend om haar vurige pleidooien voor gelijke kansen voor vrouwen op de arbeidsmarkt, noemt de riante ouderschapsverlof­regeling die Duitsland onder Merkel invoerde en het onlangs aangenomen vrouwenquotum van 30 procent voor bestuursraden van grote bedrijven. Dat laatste was iets waar Merkel zich eerst jarenlang expliciet tegen had geweerd. Maar vorig jaar constateerde ze, met een ondertoon van oprecht chagrijn, dat wat er op vrijwillige basis gebeurde “volstrekt ontoereikend” was.

“We zijn er nog lang niet”, zegt Allmendinger, die lid is van de sociaaldemocratische SPD. Maar het is de vraag of je dat Merkel allemaal moet aanrekenen, als je kijkt hoe traditioneel het vrouwbeeld in grote delen van de Duitse samenleving (en dus ook in de CDU) ten tijde van haar aantreden nog was. Symbolisch “extreem belangrijk” vindt Allmendinger daarom, dat Merkel zich altijd heeft omringd met vrouwelijke adviseurs en dat het haar idee was om twee vrouwelijke ministers van Defensie te benoemen. Eerst Ursula von der Leyen en daarna Annegret Kramp-Karrenbauer.

Waarom verzette Merkel zich dan jarenlang expliciet tegen het predicaat feminist? Allmendinger noemt die reactie typisch voor de generatie vrouwen die weet hoe het voelt om de eerste en enige vrouw in een machtige positie te zijn. “Zelf was ik in zoveel besturen de eerste en altijd was er de impliciete verwachting dat ik er niks van zou kunnen. Ik wist: als ik nu de vrouwenkaart speel, zet ik mezelf buitenspel. Als Merkel zich steeds had opgeworpen als belangenbehartiger van de vrouwen, was ze in de CDU nooit zover gekomen.”

Toch heeft ook Allmendinger, die Merkel persoonlijk “een beetje” kent, zich vaak afgevraagd hoeveel feminisme er nu écht in de kanselier steekt. Een onverwacht puzzelstukje in het antwoord kreeg ze laatst in gesprek met Alice Schwarzer (78), het feministisch geweten der Duitse natie. Schwarzer vertelde hoe Merkel in 1993 als minister van Vrouwen en Jeugd plots op de redactie van het feministische tijdschrift Emma stond, met de vraag of ze een recensie mocht schrijven over het in feministische kringen bejubelde Backlash van Susan Faludi.

De recensie leest als een pamflet: ‘Daarom is een van de lessen uit dit boek en uit mijn ervaring: wij vrouwen moeten onze mars door de instituties voortzetten en deelnemen aan de publieke macht!’ Angela Merkel heeft aan die oproep ruimschoots gehoor gegeven.

Etiket 3: Mutti

Van alle etiketten die ooit op Merkel is geplakt, vooral internationaal, is de absolute nummer één: Mutti. Als ik Merkel Mutti noemde in artikels en reportages had ik daar gemengde gevoelens bij. Was het niet kleinerend? Zeker omdat het een vrouw betrof? (Al kent de politieke geschiedenis ook ‘vadertjes’. Denk aan Stalin.) Mijn twijfel werd versterkt door mails van lezers met de vraag waarom ik zo’n vrouwonvriendelijke bijnaam overnam.

Met enige vertraging kan ik daarop een zinnig antwoord geven, namelijk dat Mutti een belangrijke verklarende factor is voor Merkels jarenlange populariteit. Voor de duidelijkheid: Mutti betekent in de eerste plaats gewoon moeder, en wordt vooral in het oosten van Duitsland ook zo gebruikt. Daarnaast kan het, volgens het woordenboek Duden, ‘moederlijke, huisvrouwachtige vrouw’ betekenen. In deze betekenis wordt Mutti vaak gebruikt voor denigrerende opmerkingen.

Het was Michael Glos, een in de vergetelheid geraakte minister van Economische Zaken, die Mutti in combinatie met Merkel ergens in het jaar 2009 muntte. Het schijnt dat Glos, van de Beierse CSU, zich aan Merkels bemoeizucht ergerde. Der Spiegel schreef destijds dat Merkel Glos op een gure winterdag ‘moederlijk’ adviseerde een warme jas aan te trekken – maar dat verhaal valt in de categorie journalistieke legenden.

Wat wel zeker is: Merkels pr-team ontdekte Mutti als succesvol marketinginstrument, zegt socioloog Dorothee Beck, die zich in de Mutti-cultus verdiepte. Volgens haar bood Mutti in eerste instantie de oplossing voor een pr-probleem uit Merkels beginjaren: namelijk dat er zo weinig ‘typisch vrouwelijk’ was aan de kanselier, wat de traditioneel denkende CDU-achterban bevreemdend vond. “Mutti bood precies de apolitieke en aseksuele vorm van vrouwelijkheid waar de CDU naar op zoek was.”

In het begin viel de betekenis samen met de door Merkel zelf soms als rolmodel aangehaalde, spreekwoordelijke Schwäbische Hausfrau. Schwabenland is een deel van Baden-Württemberg waar mensen volgens het cliché een zuinig maar gelukkig leven leiden. Op deze manier camoufleerde het begrip Mutti de harde sociale politiek uit die tijd. Een verstandige moeder met de hand op de knip is voor kiezers een prettiger beeld dan een kanselier die de staatsschuld vermindert – op kosten van sociale minima, het onderwijs en de infrastructuur.

Omdat Merkel in de loop van de jaren de mannelijke ego’s in haar partij steeds onder de duim hield – of gewoon kaltstelde, kreeg Mutti ook de bijklank van een moeder die haar onstuimige jongens tot de orde roept. Internationaal werd Merkels ‘moederlijke’ kalmte gezien als aangenaam tegenwicht tegen het autoritaire apenrotsgedrag van sommige wereldleiders. In het vluchtelingenjaar 2015 groeide Merkel uit tot een barmhartige ‘Mutti der natie’, en na het afzwaaien van Barack Obama zelfs van het ‘Vrije Westen’. Overigens vermoedt Beck dat de bijnaam Mutti alleen werkte omdat Merkel geen kinderen heeft. Het idee dat het moederschap een levensinvulling op zich is en niet deelbaar met een ambitieuze baan, is in Duitsland bijzonder hardnekkig.

Hoe ingeburgerd Mutti was geworden, realiseerde ik me toen ik voorafgaand aan de verkiezingen van 2017 een groep jonge Duitsers interviewde, de zogenoemde ‘generatie Merkel’. De meesten stemden niet op Merkels partij, maar waren wel positief over haar als persoon. Des te opvallender is het dat het etiket Mutti kort daarna snel en geruisloos verdween. Dorothee Beck denkt dat het samenhangt met Merkels onherroepelijke machtsverval. “Die naam werkte alleen zolang ze onomstreden was.”

Eind 2018 maakte Merkel, politiek zwaar onder druk, haar vertrek als CDU-voorzitter bekend. In de zomer van 2019 begon ze te trillen bij publieke optredens. Waarschijnlijk was ‘Mutti’ in deze toestand te riskant geworden en was de kans te groot dat iemand over of tegen haar zou zeggen: ‘Geh doch nach Hause, Mutti.’

Etiket 4: Angela ‘wir schaffen das’ Merkel

Een jaar geleden schreef ik een hoopgevend verhaal over Malak Boubaki, de Syrische scholier die inmiddels haar eerste jaar technische geneeskunde heeft afgesloten. Maar thuis in Berlijn maakte ik van een afstandje de worsteling mee van Sahan, een Syrische eerstehulparts die door mijn schoonmoeder werd voorbereid op de taalexamens die hij moest halen om in een ziekenhuis aan de slag te kunnen. Keer op keer ging het mis tijdens het schriftelijke gedeelte van de toets. Terwijl zijn drie kinderen moeiteloos hun weg vonden in het nieuwe land, stond het leven van Sahan stil. De taallessen verzandden. Naar het examen durft mijn schoonmoeder uit beleefdheid niet meer te vragen.

In het collectieve geheugen zal Angela Merkel worden herinnerd als de kanselier die de Duitse grenzen opende voor meer dan een miljoen mensen. De kanselier van ‘Wir schaffen das’.

Merkels vluchtelingenpolitiek heeft Duitsland ingrijpend en blijvend veranderd. Er loopt een cesuur tussen het saaie verkiezingsjaar 2013, toen Merkel onder de slogan ‘U kent mij’ herkozen werd, en de crisisjaren na 2015 waarin veel Duitsers zich dagelijks verbaasden over hun land. Waar asielzoekerscentra brandden en een neonazi in 2018 CDU-politicus Walter Lübcke doodschoot vanwege zijn loyaliteit aan de kanselier.

‘Velen die destijds het debat bepaalden, geloofden daadwerkelijk dat ze in een van de beste landen ter wereld leefden’, schreef essayist Jana Hensel in Die Zeit over de metamorfose die Duitsland in de herfst van 2015 onderging. De euforie over de Willkommenskultur, de vlaggen en teddyberen op het station van München, waren volgens haar de laatste stuiptrekkingen van deze aan arrogantie grenzende zelfverzekerdheid.

De stemming sloeg definitief om na aanrandingen en vernielingen in de nieuwjaarsnacht in Keulen, waarbij ook vluchtelingen betrokken waren. De vraag naar de houdbaarheid van Merkel als kanselier stak de kop op. Een reeks terroristische aanslagen wierp een verdere schaduw over 2016, met als dieptepunt de dodelijke vrachtwagenrit over de Berlijnse kerstmarkt, van een man die als vluchteling het land was binnengekomen.

Dat het AfD bij de verkiezingen van 2017 uit het niets de grootste oppositiepartij werd, is een gevolg van de polarisatie die met Merkels vluchtelingenpolitiek begon. Maar dat geldt evengoed voor de onstuimige groei van de Groenen. Het politieke midden krimpt, met een felle richtingenstrijd in Merkels eigen CDU/CSU als gevolg. Politiek verslaggevers verwachten dat de omvang van de crisis pas na Merkels vertrek écht zichtbaar wordt.

Rest de vraag of Duitsland het onder Merkels leiding inderdaad heeft ‘geschafft’ om de vluchtelingen, die sinds 2015 zijn gekomen, een veilig thuis en de randvoorwaarden voor een gelukkig leven te bieden. In cijfers bekeken was de balans tot begin 2020 voorzichtig positief te noemen. Meer dan de helft van de mensen die als vluchteling naar Duitsland kwam had betaald werk, bijna alle kinderen gingen naar school. Maar de pandemie heeft geleid tot oplopende werkloosheidscijfers en heeft integratieprocessen verstoord.

Het meest ontnuchterend is de balans van Merkels vluchtelingenpolitiek op EU-niveau, waar haar oproep tot samenwerking weinig weerklank heeft gevonden. Na de Turkije-deal, die vervaarlijk rammelt, is er weinig meer tot stand gekomen. En nu het bewijs voor vaak gewelddadige ‘pushbacks’ op de Middellandse Zee steeds groter wordt, bekwamen EU-leiders zich weer in een discipline die ze voor de zomer van 2015 ook goed beheersten: wegkijken. Dat geldt ook voor Merkel.

Ook het Duitse asielbeleid is de afgelopen jaren strenger geworden. Tot vlak voor de verovering van Kaboel door de taliban zette ook Duitsland nog uitgeprocedeerde asielzoekers uit naar het steeds minder veilig wordende Afghanistan. “Waarom?”, vroeg een journalist Merkel in juli. Haar antwoord: “We kunnen niet alle problemen oplossen door de mensen op te nemen.”

Etiket 5: crisiskanselier of politicus zonder visie?

In de nieuwe Merkel-biografie van Ralph Bollmann staat een passage over Angela Merkel op de hoge duikplank. Een heel lesuur schoolzwemmen stond ze te dralen, drie meter boven het wateroppervlak van het buitenzwembad in Templin. Tot ze, een paar seconden voor de bel ging, toch sprong.

In het jaar 2000, kort nadat Merkel voor het eerst was verkozen was tot voorzitter van de CDU, zei ze hierover in een interview met Die Zeit: “Ik ben, geloof ik, moedig op het beslissende moment. Maar ik heb een lange aanlooptijd nodig en ik probeer zoveel mogelijk van tevoren te bedenken. Spontaan moedig ben ik niet.”

In het buitenland kennen we Merkel als onverschrokken crisismanager, in die hoedanigheid zowel geliefd als gehaat. Denk aan de eurocrisis, toen ze in vergadernachten haar zin doorzette door haar beruchte vaardigheid langer wakker te kunnen blijven dan de meeste mensen. Dat was ook het Merkelbeeld waarmee ik als correspondent naar Berlijn vertrok, in augustus 2015, precies tussen de Griekse schuldencrisis en de vluchtelingencrisis in.

Daar ontdekte ik dat er in de binnenlandse politiek ook een andere Merkel bestond, eentje die wegduikt voor netelige kwesties, zich op lastige dossiers vaak niet uitspreekt en beslissingen schier eindeloos voor zich uit kan schuiven. En dat er voor deze Merkel een speciaal werkwoord bestond: ‘merkelen’. Dat betekent ‘nietsdoen, niets besluiten, geen uitspraken doen’, volgens het in 2016 verschenen Merkel Lexicon van journalist Andreas Rinke.

Dat Merkel geen visies heeft, gelooft Katarina Barley niet. “Dat zag je in de vluchtelingencrisis, waar ze volgens mij werkelijk uit overtuiging handelde.” Barley, SPD-politica, zat als minister in twee Grote Coalities, voordat ze in 2018 naar het Europees Parlement vertrok, waar ze vicevoorzitter is. “Maar 2015 was een uitzondering. Meestal vond Merkel het vooral belangrijk dat het politieke bedrijf geolied liep en maakte ze haar ideeën daar ondergeschikt aan.”

Volgens Barley “dook” Merkel vooral bij ethische vraagstukken die ingewikkeld liggen binnen de CDU/CSU. Zo blokkeerden de christendemocraten in het hele Merkeltijdperk veranderingen in de, vergeleken met andere West-Europese landen, beperkte abortus- en euthanasiewetgeving. Maar ook andere potentieel ontvlambare dossiers, zoals de hervorming van het ingewikkelde Duitse belastingstelsel, heeft Merkel succesvol achter de horizon van haar kanselierschap weten te schuiven.

Een onverwacht duikplankmoment was er bij het huwelijk voor partners van hetzelfde geslacht, dat in Duitsland tot de zomer van 2017 niet bestond. In een volgende regeringstermijn viel daar wel over te praten, zei Merkel in een interview, niet lang voor de vorige verkiezingen. Een opmerking die waarschijnlijk bedoeld was als lokaas voor de Groenen, met wie ze destijds wilde regeren. Waarop coalitiepartner SPD, die al jaren tevergeefs campagne voerde voor wat in Duitsland ‘Ehe für Alle’ heet, op hoge toon eiste dat er direct over zou worden gestemd. De maatschappelijke druk werd in de daaropvolgende dagen zo groot, dat Merkel sprong. Of tenminste, akkoord ging met een hoofdelijke stemming zonder fractiediscipline.

“Het vreemde was dat ik tot het moment dat ze haar briefje in de urn stopte, écht geen idee had of Merkel voor of tegen was”, zegt Barley, toen minister van Justitie. De bondskanselier stemde tegen. Toch was het Merkel die het applaus kreeg toen het homohuwelijk met een krappe meerderheid werd ingevoerd. De media presenteerden de gang van zaken als een geniale zet die zowel progressief Duitsland als conservatieve CDU-leden tevreden stelde. Maar niemand weet of dat ook echt de bedoeling was.

Uit andere partijen en van sommige politicologen klinkt al jaren de waarschuwing dat Merkels tactieken om de angel uit omstreden dossiers te halen en openlijk debat te vermijden het vertrouwen in de democratie schaden. Ook Barley zei een poos terug in een interview dat de Duitsers genoeg hadden van een kanselier die geen stelling neemt.

Nu ziet ze het genuanceerder. “Voor de politieke concurrent is dat moeilijk, maar voor het land was het in veel gevallen ook goed dat Merkel zich vaak bemiddelend boven de partijen stelde. En Merkel liet zich nooit leiden door haar ego.”

Etiket 6: de CDU-politicus

Acht jaar geleden, in de aanloop naar de verkiezingen van 2013, vroeg de presentator van een lijsttrekkersdebat Angela Merkel wat er zou gebeuren als ze de ‘Wahlomat’, de Duitse stemwijzer, “heel eerlijk zou invullen”. Wist ze wel zeker dat haar CDU/CSU dan bovenaan zou eindigen?

Dit lijkt een maffe vraag aan iemand die al acht jaar namens de CDU regeert. Maar tussen Merkel en haar partij heeft altijd een voelbare afstand bestaan. En vice versa bleef de Oost-Duitse protestantse vrouw voor het gemiddelde CDU-lid – een katholiek gedoopte man op leeftijd uit de het westen van het land – altijd een exoot in de partijgelederen.

Op de kieswijzervraag van de debatleider volgde niet de verontwaardiging die men van een CDU-leider in campagnemodus had verwacht. Merkels antwoord: “Ik geloof dat daar heel goed CDU uit zou kunnen komen.”

Angela Merkel ontpopte zich tijdens haar kanselierschap tot sloopkogel voor heilige CDU-huisjes: met het afschaffen van dienstplicht en kernenergie, met haar standpunt over migratie en met het mogelijk maken van de stemming waarmee het homohuwelijk werd ingevoerd. In al deze situaties kon Merkels politiek op meer steun rekenen bij de SPD en de Groenen dan in haar eigen partij. Zelf betrapte ik me erop dat toen ik als correspondent begon, ik ook herhaaldelijk twijfelde aan Merkels loyaliteit aan haar eigen partij – en op de vraag of ze ook CDU-politica was geworden als ze uit West-Duitsland was gekomen.

Toen Angela Merkel begin 1990 had besloten de wetenschap te verruilen voor de politiek, ging ze bewust ‘partijen shoppen’. Eerst keek ze bij de SPD, maar vond die te ideologisch. Ook stoorde het haar dat iedereen elkaar met je en jij aansprak. Ze kwam uit bij de christendemocraten van Helmut Kohl, in wie ze een leermeester vond, tot ze hem tien jaar later een papieren dolk in de rug stak. Ze nam met een ingezonden stuk in de Frankfurter Allgemeine Zeitung afstand van het corruptieschandaal waarin Kohl en vele anderen verwikkeld waren. Hij was de eerste van een reeks machtige, mannelijke partijgenoten die Merkel zou verschalken. Allemaal maakten ze dezelfde fout: ze onderschatten haar.

‘Merkel koos haar partij zoals anderen een bolletje ijs’, schreef Spiegel-journalist Alexander Osang ooit. Volgens Robin Alexander, politiek verslaggever van de conservatieve krant Die Welt en schrijver van drie kritische boeken over Merkels politiek, was het geen kwestie van smaak maar van nut. “Ze zocht een machtige partij waarbinnen ze carrière kon maken”, zegt hij aan de telefoon.

Bij Merkel ontbreekt volgens hem het familiegevoel dat CDU’ers bij hun partij hebben. Hij zag het toen haar beoogde opvolger Annegret Kramp-Karrenbauer het moeilijk kreeg als partijvoorzitter en hulp van Merkel verwachtte. Hulp die niet kwam.

Volgens Alexander kijkt Merkel op zo’n moment puur instrumenteel en denkt ze: als Kramp-Karrenbauer het als voorzitter al niet redt, dan helemaal niet als kanselier. Je zou ook kunnen stellen dat Merkel door deze kijk op politiek juist goed past binnen de partij, die machtsgewin of -behoud altijd laat prevaleren boven ideologie.

Merkels langdurige macht is een zegen geweest voor de CDU, maar haar dominantie is ook een vloek die de nabije toekomst van de partij overschaduwt. “De CDU staat op dit moment inhoudelijk nergens”, zegt Alexander. “Er is geen ander doel dan het dienen van Merkels macht. De partij moet zichzelf inhoudelijk opnieuw uitvinden als ze weg is.

Waar Merkel de verkiezingsavond doorbrengt, het officiële einde van haar politieke carrière, vroeg iemand dit jaar tijdens haar zomerpersconferentie. Merkels antwoord was een verre echo van het antwoord op de stemwijzervraag. “Ik zal contact hebben met de partij die dicht bij mij staat, ik bedoel, waar ik lid van ben.”