‘De grote complotgoeroes geef je beter niet te veel aandacht. Zij zijn de échte truthers’

“De manier waarop het complotdenken over de aanslagen van 11 september 2001 tot een grote internationale ‘9/11 truth movement’ uitgroeide, is heel bijzonder”, vindt Brecht Decoene, moraalfilosoof en expert kritisch denken. “Complottheorieën gedijen vaak bij religieuze eindtijddenkers die overal codes en woordspelletjes ontwaren. Ze bekijken actuele gebeurtenissen door een esoterische bril en bespeuren complotten waarbij de Antichrist en de zogenaamde illuminati en hun ‘nieuwe wereldorde’ de hoofdrol spelen. Maar meteen na 9/11 bleef het bij religieus rechts opvallend stil.”

Hoe kwam dat?

“Wellicht had dat te maken met gevoelens van patriottisme. De kritiek kwam die eerste jaren vooral uit Europa en uit linkse hoek. Progressief Amerika hield niet van de rechtse president George W. Bush. Vanaf dag één uitte een klein aantal linkse truthers of waarheidszoekers vermoedens dat explosieven gebruikt waren om de WTC-torens gecontroleerd op te blazen.”

En dat 9/11 dus een inside job was?

“Volgens hen had de regering-Bush voorkennis. De intellectuele inspirator van de linkse truthers was theologieprofessor David Ray Griffin met zijn in 2004 verschenen boek The New Pearl Harbor. Hij staat aan de wieg van de twee strekkingen bij de 9/11-truthers: Let It Happen On Purpose (LIHOP) en Made It Happen On Purpose (MIHOP). 

“LIHOP gelooft dat de regering-Bush de plannen van Al Qaida kende, 9/11 als dé kans zag voor het uitvoeren van haar verborgen buitenlandse agenda en de aanslagen daarom liet gebeuren. MIHOP stelt dat topleden op het hoogste niveau de aanslagen planden en uitvoerden. Met als doel: een reden creëren om een oorlog tegen Afghanistan en Irak te beginnen, om zo controle over de olie te krijgen.

“In 2004 kwam ook Michael Moores succesvolle documentaire Fahrenheit 9/11 uit over de banden tussen de families Bush en Bin Laden. De linkse Moore schoof geen samenzweringstheorie naar voren, maar flirtte ermee door zijn suggestieve montage en manier van vragen stellen. Niet lang daarna begonnen ook steeds meer truthers aan de rechterzijde de 9/11-complottheorieën te omarmen.”

Is het officiële discours over 9/11 dan zo solide?

“Toch wel. De basis daarvoor is het zeer degelijke onderzoeksrapport van de National Commission on the Terrorist Attacks upon the United States. Maar ook een boek als The Looming Tower van Pulitzer Prize-winnaar Lawrence Wright verschaft veel inzicht.

“Amerika was zwaar vernederd, en sommigen waren niet bereid in de 9/11-commissie alle documenten op tafel te leggen. Ze wilden hun blunders niet zomaar op straat gooien. Daarom moest druk gezet worden met bevelschriften en nieuwe wetgeving. 

“Dat voedde de achterdocht van de complotdenkers: ‘Zie je wel dat ze van alles te verbergen hebben!’ Terwijl het falen van de veiligheidsdiensten eerder te maken had met onbekwaamheid, verwarring en vergissingen. Dat klinkt natuurlijk niet zo interessant als een doelbewust complot.”

Of iemand er linkse of rechtse opvattingen op nahoudt, maakt eigenlijk niet zoveel uit: iedereen is vatbaar voor complottheorieën.

“Zeker. De ene theorie gedijt wel beter aan de rechterkant van het spectrum, de andere aan de linkerkant. Zo vind je bij rechts vooral klimaatontkenners en complottheorieën over de islam. Samenzweringstheorieën over Big Pharma, genetisch gemodificeerde organismen (GGO) of het kapitalisme scoren dan weer goed bij aanhangers van links.”

Aan welke kant van het politieke spectrum situeren de complottheoretici over corona zich?

“Corona is een van die zeldzame thema’s die net als 9/11 beide kanten aanspreken. Rechtse libertairen willen niet beknot worden in hun vrijheid: mondkapjes en lockdowns en winkelsluitingen staan haaks op hun ideologie. 

“Linkse spirituelen hebben het moeilijk met de vaccins. Hun lichaam moet rein blijven; vreemde stoffen verstoren het natuurlijke evenwicht. Andere progressieven wijzen dan weer op het vele geld dat sommigen met die vaccins trachten te verdienen.

“Precies een jaar geleden was er in Berlijn een grote betoging tegen de coronamaatregelen. Demonstranten van het extreemrechtse Pegida en neonazi’s liepen er hand in hand met hippies, esoterici en spirituelen. Zo ontstond de ‘nazihippie’. Die versmelting van links en rechts vormt natuurlijk hét recept voor de ‘ideale complottheorie’. Want hoe meer mensen zich aangesproken voelen, hoe succesvoller ze wordt.”

De essentie van een complottheorie is altijd dat een elite of hogere macht in het verborgene aan de touwtjes trekt?

“Altijd zit iets of iemand verborgen achter het gordijn. Trek dat open en wat zie je? Een nieuw gordijn waar iemand anders zich achter schuilhoudt. Zo blijven we natuurlijk bezig. Want ook al verschaft de overheid informatie, nooit is dat volgens de complotdenker de hele waarheid: ‘Ze houdt nog iets achter.’”

Een discussie met een complotdenker win je nooit?

“Met iemand met een échte complotmentaliteit debatteren, is zo goed als onbegonnen werk. Want elk bewijsstuk dat jij aanhaalt, ziet de complotdenker als een bewijs van zijn gelijk. 

“Je kunt het vergelijken met getuigen van Jehova die geloven dat de evolutietheorie door de duivel bedacht is. Als jij tegen zo’n getuige argumenten voor de evolutietheorie aandraagt, zal hij jou zien als een gezant van Satan die zijn geloof op de proef stelt. Zo versterk je alleen maar zijn overtuiging in plaats van hem op andere gedachten te brengen.

“De grote complotgoeroes geef je beter niet te veel aandacht. Zij zijn de échte truthers, die zich helemaal in hun theorie hebben ingegraven. De kans dat je hen ooit tot inzicht brengt, is bijzonder klein. Als ze wel van gedacht zouden veranderen, worden ze uitgespuwd door hun eigen achterban.”

Complotdenkers trekken in hun geschriften en documentaires citaten uit hun context, en knippen en plakken om hun theorie te doen kloppen. Zijn ze zich ervan bewust dat ze de boel belazeren of geloven ze het écht?

“Ik kan niet in hun hoofd kijken en weet niet of ze beseffen dat ze oneerlijk bezig zijn. Mensen zijn sowieso in staat tot zelfbedrog.

“In 2005 bracht de op dat moment 21-jarige Dylan Avery de documentaire Loose Change uit. De kern van zijn betoog was dat op 9/11 de schade aan het Pentagon niet door een neerstortend vliegtuig veroorzaakt werd, dat iets anders dan de vliegtuigen de Twin Towers naar beneden bracht, en dat het in 2001 onmogelijk was om met een gsm vanuit een vliegtuig te bellen. 

“Later gaf hij in een interview toe dat er fouten in de documentaire zaten. ‘We hebben ze er opzettelijk in gestopt’, beweerde hij. ‘Critici verguizen ons daarvoor, terwijl het onze bedoeling was om mensen aan het denken te zetten.’ 

“Dat is alsof je op een mondeling examen tegen de prof zegt: ‘Ik antwoordde fout om te checken of u wel aan het opletten was.’ Zo maak je van een fout een deugd. Complottheoretici hebben daar een handje van weg. Maar of ze dat zelf nog geloven?

“Complotdenkers bespeuren overal intenties. Natuurlijk heeft alles een reden, alleen wil dat niet zeggen dat er een doel achter elke reden zit. Ze verbinden ook alles aan elkaar en hanteren een magisch denkkader. Zelfs atheïsten en hyperrationele mensen laten zich daar weleens door vangen.”

U ook?

“Jawel. Ook al verdiep ik me dagelijks in kritisch denken, toch ben ik soms gevoelig voor magisch denken. Stel dat ik geïnteresseerd ben in een tweedehands trui die ik prachtig vind en dat de verkoper zegt: ‘Hij was nog van Marc Dutroux.’ Ik ben er vrij zeker van dat ik dan vriendelijk bedank, ook al krijg ik de verzekering dat de trui minstens vier keer gewassen is. Met mijn verstand weet ik dat Dutroux himself niet in die trui zit, maar toch.”

Brecht Decoene, 9/11, 20 jaar complotdenken, ASP, 176 p., 19 euro.