Het geduld van Europa is op: LGBTQ+-vrije zones kosten Polen miljarden

De middag loopt ten einde in kleuterschool Het Groene Eiland. Het gekwetter van kinderstemmen dringt door tot de bovenverdieping van het witte gebouw. “Deze week zijn er maar weinig kinderen”, zegt directrice Jolanta Muszyńska. Met hulp van Europese fondsen kon ze deze kleuterschool starten in een buitenwijk van Krakau. Een paar jaar geleden besloot ze uit te breiden met peuterspeelzalen op nieuwe locaties. Opnieuw met Europese fondsen. “Maar de begrotingen van vóór de covidcrisis zijn achterhaald. Ik moet nu op elke locatie toeleggen.”

De pandemie heeft de kinderopvang geraakt. Tijdens de eerste golf waren ouders bang dat hun kind ziek zou worden, dus hielden ze hun kinderen thuis. “Daarna moesten we twee maanden sluiten, en toen we weer opengingen werkten veel moeders thuis en hielden ze ook hun kinderen thuis”, vertelt ze. “Maar mijn vaste lasten lopen gewoon door.” Een beetje steun uit het Europese herstelfonds zou welkom zijn.

Het Groene Eiland zou in aanmerking kunnen komen voor geld uit het React-EU-programma, een voorschot op het Herstelfonds waarmee de EU de Europese economie wil vlottrekken uit de covidcrisis. De provincie Klein-Polen, waarvan Krakau de hoofdstad is, kreeg 33,5 miljoen euro uit React-EU toegewezen, waarvan tien miljoen voor covidsteun aan ondernemingen zoals die van Jolanta Muszyńska.

Voorlopig geen cent

Maar begin september viel er in Krakau een brief uit Brussel op de mat: voorlopig krijgt Klein-Polen geen cent. Dezelfde brief kregen vier andere provincies in het conservatieve zuidoosten van Polen. De vijf provincies hebben één ding gemeen: ze riepen zichzelf in 2019 uit tot ‘zones vrij van lhbti+-ideologie’.

In Krakau klonk dat zo: “De Provinciale Staten van Klein-Polen steunen het gezin dat rust op traditionele waarden en verdedigen het onderwijssysteem tegen lhbti+-propaganda die een correcte ontwikkeling van de jonge generatie bedreigt.”

De Europese Unie ziet dit als aanzetten tot discriminatie van homo’s en transgenders. Ook in Krakau zelf reageren veel mensen verbouwereerd. “Ik vind dit vreselijk”, zegt Muszyńska. “Wij bevorderen op onze scholen respect voor andere mensen, en dit is precies het tegenovergestelde.”

De Europese Commissie stelde een deadline, die vandaag verloopt. Als de verklaringen niet worden ingetrokken, gaat de geldkraan verder dicht. De Provinciale Staten in Krakau, waarin de nationalistisch-conservatieve regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) een grote meerderheid heeft, houdt voet bij stuk. Met steun van de rooms-katholieke kerk. De aartsbisschop van Krakau, Marek Jędraszewski, roept op de ‘neomarxistische ideologie lhbti+’ buiten de deur te houden: “Vrijheid heeft een prijs. Eer maakt deel uit van die prijs. Vrijheid is niet te koop voor geld.”

PiS-president Andrzej Duda herhaalde vorig jaar tijdens zijn verkiezingscampagne dat lhbti+ een ideologie is, en geen aanduiding van mensen. Duda’s vader Jan is voorzitter van de Provinciale Staten in Krakau. Duda senior stelde voor de afkorting lhbti+ te vervangen door de term ‘neomarxistische ideologie van cultureel geslacht’. Door ‘lhbti+’ weg te gommen, wilde hij de Europese Commissie ervan overtuigen dat er geen sprake is van discriminatie.

Miljarden op de tocht

“Lhbti+ vervangen door een ander woord heeft totaal geen zin”, reageert Tomasz Urynowicz, lid van Provinciale Staten van Klein-Polen. “Zelfs onze eigen juridische dienst bevestigt dat de enige manier om deze crisis op te lossen het herroepen van die verklaring is.”

Urynowicz stemde twee jaar geleden nog vóór de verklaring. Maar sinds hij uit het PiS-blok is gestapt, is hij van mening veranderd. “Iedereen maakt fouten. Het gaat erom niet te volharden in je fouten, vooral als je weet wat de consequenties zijn.”

Die zijn potentieel gigantisch. De Europese Commissie heeft in totaal 126 miljoen euro uit het React-EU-fonds bevroren voor de vijf provincies. En dat is nog maar een schot voor de boeg, want de Commissie dreigt ook de uitbetaling van geld voor lopende programma’s stop te zetten en de onderhandelingen over toekomstige investeringen te bevriezen. Alleen al voor Klein-Polen is dat samen 3,5 miljard euro.

Investeringen vallen stil

De regeringspartij zit klem; zonder EU-geld vallen publieke investeringen stil, maar bakzeil halen is gezichtsverlies, legt Urynowicz uit. “Voor hun eigen achterban kan PiS zich niet terugtrekken. Tegelijkertijd wil de partij de EU laten zien dat ze iets doen.”

De PiS-partij probeert ondertussen de schuld van het dreigende financiële debacle in de schoenen van anderen te schuiven: de oppositie en de lhbti+-organisaties. Daar is activist Kamil Maczuga bezorgd over. “We zijn blij dat de Commissie consequent handelt. Maar ook bezorgd, want de mogelijke consequenties raken niet alleen politici, maar ook gewone burgers”, reageert Maczuga. “PiS-politici proberen nu de mensen aan te praten dat dat door ons komt.”

Maczuga is één van de auteurs van de zogeheten ‘atlas van haat’, een kaart van Polen die in het conservatieve zuidoosten rood kleurt: hier zijn anti-lhbti+-verklaringen aangenomen. Groen zijn regio’s waar ze zijn afgewezen. Het probleem beperkt zich niet tot vijf provinciebesturen, legt hij uit. Tientallen gemeentes en regio’s waar de steun voor PiS het grootst is, hebben hun afkeer voor wat zij zien als ‘lhbti+-ideologie’ een officiële status gegeven.

Menig proces verloren

Nu de deadline vandaag verloopt, kan Europa stukje bij beetje de geldkraan voor deze ‘lhbti+-ideologie-vrije’ gebieden dichtdraaien. De Europese Commissie staat onder druk van het Europees Parlement, dat niet langer wil accepteren dat in Polen met behulp van EU-miljarden een steeds autoritairdere staatsvorm wordt gecreëerd. De Poolse regering heeft de afgelopen jaren menig proces verloren voor het Europese Hof in Luxemburg, vanwege het versterken van de politieke greep op de rechterlijke macht in Polen. Maar Warschau weigert Europese vonnissen uit te voeren.

Sterker, de PiS-premier heeft het eigen, Poolse constitutionele hof – gecontroleerd door PiS-getrouwen – gevraagd te bevestigen dat een deel van het EU-verdrag niet geldt voor Polen, omdat de Poolse wet boven die van EU gaat.

Ook in dit dossier spreekt de EU het financiële machtswoord. De Europese Commissie laat doorschemeren dat de 58 miljard euro die in het Herstelfonds voor Polen zijn gereserveerd, niet uitgekeerd worden zolang Warschau de rechterlijke uitspraken naast zich neerlegt. De Commissie heeft het EU-Hof ook gevraagd om boetes aan Warschau op te leggen wegens het negeren van vonnissen.

Europa staat sterk

De straffen wegens homodiscriminatie komen daar bovenop. De Commissie staat juridisch sterk. Anders dan het begrip ‘rechtsstaat’ staat ‘non-discriminatie’ duidelijk omschreven in het EU-verdrag. Non-discriminatie is een expliciete voorwaarde in de subsidiecontracten die de Commissie sluit met regionale overheden.

Piotr Szymański kent het klappen van de zweep. Vijftien jaar lang werkte hij als ambtenaar bij de provincie Klein-Polen met Europese fondsen. Sinds zes jaar leidt hij de grootste investering in de provincie: de bouw van wetenschapsmuseum Cogiteon. Het museum in Krakau moet een dak krijgen dat omwonenden als park kunnen gebruiken. Na jaren van voorbereiding is de bouw in volle gang. Kosten: 53 miljoen euro, waarvan het leeuwendeel Europees geld.

Tenminste, dat was het plan. Maar door de strijd tegen de ‘lhbti+-ideologie’ is niets meer zeker. “Ik hoop dat dit niet ons wetenschapsmuseum raakt”, zegt de directeur bezorgd. De Europese Commissie dreigt alle betalingen te stoppen voor programma’s die nog niet zijn afgerekend. Voor Klein-Polen gaat dat om ruim een miljard euro. “Wij hebben ongeveer 15 procent van ons project afgerekend”, zegt Szymański. Als het misgaat, zal de provincie de ontbrekende miljoenen moeten bijpassen, meent hij. “De provincie heeft ons dat geld toegezegd. Of zij het daarna terugkrijgen van de EU, dat weet ik niet.”

Nog meer reden tot ongerustheid hebben projecten die rekenen op geld uit de lopende EU-begroting. Klein-Polen komt de komende jaren in aanmerking voor 2,5 miljard euro uit Europa.

Nieuw stadsdeel

Krakau wil bijvoorbeeld de komende tien jaar de braakliggende terreinen rond de staalfabriek Nowa Huta omtoveren in een nieuwe wijk. Het nieuwe stadsdeel moet van Krakau een metropool van meer dan een miljoen inwoners maken.

Tot nu toe heeft de ontwikkelaar een bescheiden vijftien miljoen euro aan EU-subsidie gekregen voor voorbereidende werkzaamheden, maar het hele project gaat ruim een miljard kosten, waarvan ongeveer een kwart publiek geld. De middelen van de stad en de provincie zijn te beperkt, er is Europees geld nodig. Ook hier is ongerustheid merkbaar. En irritatie, want de stad Krakau is veel minder PiS-gezind dan de provincie Klein-Polen.

Dat de Poolse regering bereid is de economische toekomst van het land op het spel te zetten, laat zien hoe diep het ideologische conflict zit. Om dat aan te voelen moet je op bezoek bij het Warschause hoofdkwartier van Ordo Iuris, een conservatief juristencollectief dat de aftrap gaf voor de anti-lhbti+-resoluties. Ordo Iuris verzorgde het bijna-totaalverbod op abortus dat de PiS-regering vorig jaar invoerde. Twee jaar geleden lanceerde het colllectief een ‘handvest voor gezinsrechten’. Voor gemeentes, regio’s en provincies was dat het startschot om hun eigen verklaringen op te stellen.

Niets ongepasts

“In ons handvest komt de afkorting lhbti+ niet voor”, verzekert Nikodem Bernaciak. De 26-jarige jurist betreurt het dat lokale overheden op eigen houtje formuleringen bij elkaar hebben gesprokkeld in plaats van het Ordo Iuris-handvest over te nemen. “Er staat niets ongepasts in die verklaringen”, meent hij, “maar formuleringen als ‘homo-propaganda’ zijn soms wat ongelukkig”. Het volstaat om de afkorting lhbti+ uit die verklaringen te halen, meent hij. Dan zal de Europese Commissie ze wel accepteren. Hoewel, zeker weet je het nooit, zegt Bernaciak, want in de Commissie zitten personen als Helena Dalli, de eurocommissaris voor gelijkheid. “Die zijn extreem ideologisch verknoopt en passen allerlei manipulatie toe.”

Maar is Ordo Iuris zelf ook niet een ideologische organisatie? Bernaciak reageert bijna verontwaardigd: “Nee, wat ik doe is absoluut niet ideologisch gemotiveerd. Het is gewoon een houding die voortvloeit uit het natuurrecht, gehechtheid aan patriottische waarden en aan waarden van het christelijke erfgoed van de natie.”

Het ‘gezinshandvest’ van Ordo Iuris en de anti-lhbti+-resoluties die daarop gebaseerd zijn, zijn dan ook niet ideologisch gemotiveerd, meent hij. In het gezinshandvest heet het dat kinderen “recht hebben op bescherming tegen demoralisatie”. Dat is een omfloerste variant van wat ook in de anti-lhbti+-declaraties staat: kinderen moeten zo min mogelijk in aanraking komen met homo’s en transgenders.

Vooral die laatsten gelden hier als een gevaar voor ‘de fundamenten van de staat’ en de publieke moraal. Maar gelukkig is transgenderisme “een voorbijgaande mode”, meent de jonge jurist. “Zulke mensen krijgen doorgaans geen biologische nakomelingen, dus statistisch genomen gaat dat transseksualisme vanzelf voorbij. Het komt ook doordat we in een tijd leven zonder grote gewapende conflicten. Dat werkt ideologisch gedagdroom in de hand in plaats van concrete oplossingen zoals wij die voorstellen: hulp aan gezinnen en het versterken van het huwelijk.”