Van onnodig naar verplicht en weer terug: hoe de politiek al die tijd met het mondmasker worstelde

Vallen de maskers straks op veel plaatsen af? Het was een van de hete hangijzers op het Overlegcomité. Sinds we onaangenaam kennismaakten met Sars-Cov-2 kent het lapje stof dat brildragers tot wanhoop drijft een bewogen geschiedenis.

“We weten dat het mondmasker u niet beschermt. Integendeel, het geeft een vals gevoel van veiligheid. U zal dichter bij andere mensen gaan staan, sommige mensen gaan hun handen minder wassen en worden minder oplettend.” Het is april 2020. Aan het woord is toenmalig minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open Vld). Mondmaskers zijn dan nog voorbehouden voor mensen die in de zorg werken. Iedereen een masker? “Te zot voor woorden”, aldus De Block. 

Ook de experts pleiten aanvankelijk niet voor een algemeen gebruik van het mondmasker. “De maatregelen die we hebben genomen – ‘blijf in uw kot’ – maken het onnodig om mondmaskers op dit moment algemeen op te leggen”, zegt viroloog Marc Van Ranst (KU Leuven) in die periode.

Er is bovendien de vrees dat een verkeerd gebruik van mondmaskers de zaak eerder verslechtert dan verbetert, als mensen dan meer hun gezicht gaan aanraken of hun van virus vergeven maskers bepotelen. “We waren in die periode erg bezorgd over besmetting via contact met besmette oppervlakken”, blikt viroloog Steven Van Gucht (Sciensano) terug. “Inmiddels weten we dat dat een minder belangrijke besmettingsroute is.”

Een waslijst aan richtlijnen leren de Belg op verantwoorde wijze gemaskerd door het leven te gaan.  Geen sinecure, zo blijkt uit een filmpje van een worstelende Koen Geens (CD&V) dat de wereld rondgaat. Afgaand op het aantal  buiten boord bengelende neuzen en de maskers die verfrommeld in broekzakken verdwijnen, heeft nog altijd niet iedereen de richtlijnen gelezen.

Strategische communicatie

Op 4 mei 2020 worden mondmaskers verplicht op het openbaar vervoer, op het werk als anderhalve meter afstand onmogelijk is, en later diezelfde maand ook op scholen, voor personeel en voor kinderen ouder dan twaalf. Op die koerswijziging komt kritiek. Als de maskers nu plots nuttig zijn, waarom waren ze dat voorheen dan niet?

De experts wijzen op voortschrijdend inzicht. Zo is inmiddels duidelijk dat mensen vaak besmettelijk zijn zonder dat ze symptomen vertonen en blijkt verspreiding van het virus via de lucht belangrijker dan gedacht.  Ook de situatie is gewijzigd: naarmate het normale leven zich op gang trekt en het aantal contacten toeneemt, wordt een masker nuttiger.

“De geesten zijn toen gerijpt”, zegt Van Gucht. “We zijn het mondmasker ook meer gaan zien als iets dat je draagt om anderen te beschermen, niet zozeer om jezelf te beschermen.”

Maar de vraag rijst in hoeverre de communicatie in het begin van de pandemie strategisch was. Ons land had immers tussen 2015 en 2018 een strategische stock van ruim 60 miljoen mondmaskers laten vernietigen. Of het nut van mondmaskers is geminimaliseerd omdat we er weinig hadden en ze in de eerste plaats cruciaal waren voor de zorg, blijft tot vandaag een heikel punt. In een interview in deze krant gaf vaccinoloog Pierre Van Damme toe dat die overwegingen hebben meegespeeld. 

Gratis maar potentieel giftig

Nu maskers wel nuttig blijken, is het zaak ervoor te zorgen dat iedereen er een heeft. Op de beruchte powerpointpersconferentie van 24 april 2020 belooft premier Sophie Wilmès (MR) elke Belg een gratis exemplaar. Maar de leveringen lopen vertraging op en de maskers liggen pas vanaf 15 juni in de apotheek. Kers op de taart: in februari van dit jaar moet de overheid het gebruik ervan uit voorzorg afraden, omdat ze mogelijk schadelijke nanodeeltjes bevatten.

Sinds 11 juli 2020 is het niet langer aanbevolen maar verplicht om een mondmasker te dragen in winkels, musea, bibliotheken, bioscopen en gebedshuizen. Later die maand wordt dat aangevuld met een verplichting bij verplaatsingen in cafés of restaurants en op drukke plekken zoals winkelstraten.

Lokale besturen doen daar vaak nog een schepje bovenop, door de verplichting te verruimen. Van de zeedijk tot het volledige grondgebied van de Vlaamse Ardennen, de meest desolate veldwegel incluis. Ook Kortrijk verplicht het mondmasker op het volledige grondgebied.

“Dat waren beslissingen die meer te maken hadden met duidelijkheid en handhaving dan met virologie” , zegt Van Gucht. “Die maatregelen gingen soms te ver en kwamen het draagvlak niet ten goede. Het nut van een mondmasker in de buitenlucht is discutabel, zelfs als je met verspreiding via aerosolen rekening houdt. Met uitzondering misschien van recepties en andere situaties waarbij je lange tijd dicht bij elkaar bent.”

Wat weten we inmiddels nog over het nut van mondmaskers? Dat laat zich moeilijk onderzoeken doordat veel andere factoren het verloop van de pandemie beïnvloeden. Al is het in theorie logisch dat wie een masker draagt, minder makkelijk virusdeeltjes verspreidt. “Er zijn inmiddels wel enkele studies die aantonen dat mondmaskers bijdragen tot het indammen van een pandemie’’, zegt Van Gucht. “Maar hoe groot de meerwaarde bij ons is geweest, is moeilijk te meten.” Wat wel zo klaar is als een klontje, is dat niemand het masker straks zal missen.