‘Potentieel erger dan de brexit’: Pools grondwettelijk hof vraagt zich af of EU-recht wel voorrang moet krijgen

“De Poolse regering wil formeel in de Europese Unie blijven en van de voordelen profiteren, zonder zich iets van Europese waarden aan te trekken. Het zou anders moeten werken: geen waarden, geen geld. Het is onzinnig dat de EU moet betalen voor een autoritair regime in het hart van Europa”, zegt Dariusz Mazur, strafrechter en woordvoerder van de Poolse rechtersvakbond Themis.

Mazur zit in de trein naar Groningen, op weg naar het tweedaagse Rule of Law Festival van de Rijksuniversiteit Groningen, op 17 en 18 september. In dit festival over de rechtsstaat van de Europese Unie staat Polen extra in de belangstelling. Een coupé verder zit de Poolse rechter Igor Tuleya, sinds november vorig jaar geschorst door de Poolse tuchtkamer die wordt gedomineerd door aanhangers van het regime van de Poolse Recht- en Rechtvaardigheidspartij. Zijn salaris is gekort, in zijn kantoor in Warschau staan slechts een bureau en een stoel, al zijn dossiers zijn weggehaald. Omdat hij nu tijd genoeg heeft, wilde hij lesgeven, maar ook dat werd hem verboden omdat hij studenten zou ‘demoraliseren’.

Dwangsom

Volgens de Europese Commissie is de Tuchtkamer in strijd met het principe van onafhankelijke rechtspraak. In deze kwestie heeft zij al drie zaken gewonnen bij het Europees Hof van Justitie. Het Constitutioneel Tribunaal in Warschau bepaalde echter dat Polen zich hiervan niets hoeft aan te trekken. De Commissie is nu teruggegaan naar het Hof en eist een dwangsom van 1 miljoen euro voor elke dag dat Polen de Tuchtkamer niet afschaft of op bevredigende wijze hervormt.

In deze juridische oorlog tussen de EU en Polen wordt vandaag in Warschau een belangrijke veldslag uitgevochten – als de zitting niet opnieuw wordt verdaagd. Het Constitutioneel Tribunaal zal zich dan buigen over de vraag of Pools recht voorrang heeft op EU-recht. Als de rechters bepalen dat Pools recht voorgaat, kiest Polen voor een ‘juridische polexit’. In dat geval zou het land de onafhankelijke rechtspraak verder kunnen ontmantelen en de omstreden kolenmijn van Turow open kunnen houden, ondanks vonnissen van het Europees Hof van Justitie.

In Brussel wordt deze zaak in potentie ‘erger dan de brexit’ genoemd. De rechtsorde van de EU is gebaseerd op het primaat van het EU-recht: Europees recht gaat altijd voor nationaal recht. “De brexit was de amputatie van een ledemaat. Als je het primaat van het EU-recht niet meer erkent, trek je het hart uit het systeem”, zegt John Morijn, hoogleraar recht en politiek in de internationale betrekkingen in Groningen.

Het primaat van het EU-recht ligt al langer onder vuur bij nationalisten. De Poolse minister Michal Wojcik noemde het volkomen logisch dat Pools recht voorrang heeft. “De Grondwet is de hoogste wet in ons land. Als dat anders zou zijn, dan zou dat betekenen dat we geen soevereine staat zijn”, zei Wojcik tegen persbureau Reuters.

Valse tegenstelling

“Dat is een valse tegenstelling”, zegt Morijn. “Als soevereine staat heeft Polen besloten lid te worden van de EU.” Bovendien geeft het primaat van het EU-recht ‘Brussel’ niet de mogelijkheid zich overal mee te bemoeien. De EU kan Polen niet dwingen abortus toe te staan of het homohuwelijk in te stellen. “EU-recht geldt alleen als expliciet de deal is gemaakt dat de EU erover gaat”, zegt Morijn. Dat is het geval bij de onafhankelijkheid van de rechtspraak, die stevig verankerd ligt in Europese verdragen. Bij geschillen geldt het Europees Hof van Justitie als finale arbiter, zodat Europese regels overal hetzelfde worden uitgelegd, van Helsinki tot Malaga. Zonder het primaat van het EU-recht wordt het onmogelijk om Europese afspraken af te dwingen. Het is het cement dat het Europese gebouw bij elkaar houdt.

Het gezag van het Europees Hof van Justitie wordt vaker aangevochten, niet zo lang geleden nog door de Franse Raad van State en het Duitse Constitutioneel Hof in Karlsruhe. Maar Polen gaat veel verder door het primaat van het EU-recht als geheel in twijfel te trekken.

Polen zal echter niet straffeloos een ‘juridische polexit’ kunnen doorvoeren. Alleen al uit het Europese Herstelfonds krijgt het land 36 miljard euro en de Europese Commissie heeft gezegd niet uit te keren als Polen de onafhankelijkheid van de rechtspraak blijft schenden.

Dariusz Mazur, de woordvoerder van de rechtersvakbond Themis, verwacht dan ook dat de zaak van het Constitutioneel Tribunaal zal worden uitgesteld, zoals eind augustus ook al gebeurde. “Zolang er discussie is over geld, zal de rechtbank geen beslissing nemen”, denkt Mazur. De Poolse regering zal voorzichtig opereren, denkt hij. Zij heeft het Europese geld nodig en 88 procent van de Polen wil in de EU blijven, bleek uit een recente peiling. De Europese Commissie moet haar kaarten nu goed uitspelen, zegt Mazur: “Polen zal proberen te manoeuvreren met kunstmatige veranderingen, waardoor het toch geld krijgt. Daarom moet de EU nu een heldere boodschap afgeven: wij willen jullie in de EU, maar dan moeten jullie je wel conformeren aan Europese waarden. Discussie heeft geen zin met autoritaire geesten. Als je ze niet straft, denken ze dat ze door kunnen gaan.”