Duitsers gaan vandaag naar de stembus, maar zonder Merkel is het lastig kiezen

Het is feest bij bakkerij Körner in Hamburg. De koperen krakeling boven de deur is gepoetst en de wind, een vaste gast in de Noord-Duitse havenstad, zweept de gekleurde vlaggetjes op tot een woeste dans ter ere van het 120-jarige jubileum.

Bedrijfsleider Sabine Möller (55), vertelt trots dat veel dingen onveranderd zijn sinds overgrootvader in 1901 zijn eerste brood verkocht. Körner bakt precies dezelfde prijswinnende Franzbrötchen, typisch Hamburgse platgeslagen croissants met kaneel en suiker, de zaak is nog steeds een familiebedrijf, en daarmee een wervel in de ruggegraat van de Duitse economie, en nog steeds gevestigd in het oorspronkelijke, statige winkelpand uit de Duitse keizertijd.

Maar even later somt Möller met evenveel trots op wat ze doet om haar bedrijf aan te passen aan de eisen van deze tijd. Hoe ze wil proberen CO2-neutraal te produceren door middel van ingewikkeld klinkende procedures met restwarmte van de ovens, hoe ze in gesprek is over zonnepanelen op het dak. “En ik ben de eerste vrouwelijke Bäckermeisterin in vier generaties, dat werd tijd.”

Nee, in principe hebben de parlementsverkiezingen van zondag 26 september niets te maken met de festiviteiten bij de bakkerij. En toch ook wel. Want het bedrijf van Sabine Möller toont hoe het merendeel van de Duitsers vooruitgang het liefst ziet: weldoordacht, niet ten koste van economische voorspoed, en vooral, hand in hand met de traditie.

Precies daar zit de wrijving in deze verkiezingscampagne. Tussen de behoefte aan stabiliteit – die traditioneel sterk is in Duitsland – en een Aufbruchstimmung, het breed gedeelde gevoel dat grote veranderingen in de nabije toekomst noodzakelijk zijn. Mede daarom is de uitslag ongewisser dan hij onder Merkel ooit was en stevent Duitsland af op een fotofinish tussen de SPD van Olaf Scholz en de CDU/CSU onder leiding van Armin Laschet.

Nieuwtje van het jaar

De meeste Duitsers zijn ervan overtuigd dat hun land haast moet maken om in de buurt te komen van de klimaatdoelen van Parijs, dat er daarvoor kolencentrales moeten worden gesloten en dat de Duitse autoliefhebber zal moeten afkicken van zijn gekoesterde verbrandingsmotor. Ze weten ook dat de pandemie op pijnlijke wijze heeft aangetoond dat hun land wat digitalisering betreft de Middeleeuwen nog niet is ontstegen. Nieuwtje van het jaar: in 2022 schaft de Duitse Bondsdag, het parlement, officieel het faxapparaat af.

Ze weten dat Duitsland zijn pensioenstelsel moet hervormen in verband met de vergrijzing, dat er royale overheidsinvesteringen nodig zijn op terreinen als onderwijs en binnenlandse veiligheid. En ze weten dat de huizenmarkt in de grote steden dusdanig is vastgelopen dat mensen met middeninkomens worden verdrongen. En dan hebben we het nog niet eens over de geopolitiek, de positie van Duitsland en de EU in een gepolariseerde wereld.

En juist nu er zoveel moet veranderen, staat er voor het eerst geen bekend gezicht op de verkiezingsposters, geen zittende kanselier die voor een verlenging gaat – voor het eerst sinds 1949. In de merkelvormige krater in het politieke landschap staan drie nieuwelingen, Laschet, Scholz en Annalena Baerbock van de Groenen (haar kans op winst lijkt zo goed als verkeken). Er zijn meer zwevende kiezers dan ooit, zo’n 25 procent van het electoraat zou een halve week voor de verkiezingsdag nog geen definitieve keuze hebben gemaakt. Wel wordt het vrijwel zeker de eerste keer dat er in Duitsland een coalitie uit drie partijen zal regeren. Maar welke drie?

Pest en cholera

Wat meesterbakker Sabine Möller betreft wordt het ‘Jamaica’, met CDU, FDP en Groenen. De Groenen voor het klimaat, de FDP (liberalen) voor de nodige digitalisering en de lage belastingen en de CDU, nou ja, die kunnen besturen. Möller heeft per briefstem al op de FDP gestemd, “maar vooral omdat ik de drie Kanzlerkandidaten niks vond, een keuze tussen pest en cholera.” Nee, ook Olaf Scholz niet, de man die zeven jaar burgemeester was van Hamburg, dat al jaren de boek staat als de gelukkigste stad van Duitsland. Ze vindt de mogelijkheid van een links kabinet van SPD, Groenen en de Linke veel te radicaal.

Möller verwoordt de gemengde gevoelens van het Duitse politieke midden. Enerzijds het inzicht dat grote veranderingen noodzakelijk zijn, anderzijds de uitdrukkelijke wens: liever niet te dicht bij mij, en een beetje zachtjes.

Het leidde tot een schizofrene campagne waarin de lijsttrekkers schipperen tussen nieuwetijdsretoriek en geruststelling. Waarbij de CDU en SPD een sterke nadruk legden op dat tweede, vooral op het feit dat mensen echt niet bang hoeven zijn dat ze alles wat ze prettig vinden moeten inleveren: van geld tot vliegreizen en biefstukken. De Groenen willen, vooral wat betreft klimaatpolitiek, wel restricties opleggen. Maar bij andere onderwerpen doet ook Baerbock haar best om vooral niet té radicaal te zijn, ze wil graag regeren met partijen die voor de EU en de Navo zijn, zegt ze. Dat is een indirecte afwijzing van de Linke.

Prikkelende standpunten waren donderdag in het lijsttrekkersdebat alleen te horen van de twee politieke uitersten, de Linke en de rechtse AfD. AfD-lijsttrekker Alice Weidel waarschuwde dat Duitsland zich uit economisch eigenbelang vooral niet met de mensenrechtensituatie in China moet bemoeien.

Poppetjes en inhoud

Het duurde lang voordat deze verkiezingscampagne over de inhoud ging en niet over de poppetjes. Dat is ook waar mensen over beginnen bij de aardbeienkraam van Birgit Cordes (70), in de deftige wijk Hamburg Eppendorf. Voor klanten die zich in deze klimaatbewuste tijd afvragen waar die aardbeien eind september vandaan komen, heeft de verkoopster een duidelijk antwoord klaar: “Uit de grond, hier vlak boven Hamburg. Deze soort is zo geteeld dat we tot oktober kunnen oogsten.”

Als het over de verkiezingen gaat, begint ook Cordes over “pest en cholera” wat lijsttrekkers betreft. “Vroeger stemde ik CDU. Maar op zo’n Laschet, zo’n klein lachend mannetje, kan ik niet stemmen.” De aardbeienverkoopster refereert aan het moment dat Laschet in het zicht van de camera’s de slappe lach kreeg, precies toen Bondspresident Steinmeier zijn medeleven uitsprak met de slachtoffers van de overstromingen in juli. De beelden, die binnen een mum van tijd alomtegenwoordig waren in het spiegelpaleis der sociale media, bleken onvergeeflijk. Ze markeren het moment dat media de campagne van Laschet als richtingloos of gewoon “mislukt” bestempelden.

Een vergelijkbaar lot trof twee maanden eerder Annalena Baerbock. De kanselierkandidaat van de Groenen bleek haar publieke cv te hebben opgepoetst en kon niet goed omgaan met de kritiek daarop, waaruit veel Duitsers concludeerden dat ze niet was opgewassen tegen het “vagevuur van de campagne”, en dus ongeschikt is voor het kanselierschap.

Dat vindt ook aardbeienkoper Burkhardt (70), een statige man in een zeiljack, gepensioneerd belastingadviseur. “Veel te onervaren voor kanselier!” Scholz vertrouwt hij ook niet, vanwege de onopgehelderde rol die hij als minister van Financiën speelde in een aantal corruptieaffaires, onder andere bij de financiële dienstverlener Wirecard. “Als belastingadviseur kan ik daar niet lichtvaardig overheen stappen.” Burkhardt stemt CDU, omdat het land “ervaren bestuurders” nodig heeft.

Erfgenaam van Merkel

Achter hem in de rij kiest Jürgen Rode (79) juist wel voor Scholz, “gewoon, omdat ik hem vertrouw”. Als ex-pianobouwer bij Steinway (Rode draagt nog een vaal geworden petje van zijn vroegere werkgever) heeft hij bovendien veel te danken aan de sociaal-democraten en hun inzet voor betere arbeidsomstandigheden, “vroeger in de jaren zestig”.

Volgens analisten dankt Scholz zijn voorsprong vooral aan het feit dat hij de minste fouten heeft gemaakt en aan de geslaagde poging zichzelf als betrouwbare, rechtmatige erfgenaam van Merkel te positioneren (ook al is hij niet van haar partij) compleet met fotoshoot met “Merkel-ruit” – haar typische handgebaar – in het magazine van de Süddeutsche Zeitung.

Overigens had de SPD-kandidaat dit verloop zelf voorspeld toen de SPD hem vorige zomer tot lijsttrekker verkoos. Hij zei dat hij wilde winnen, waarop de aanwezige journalisten in hol gelach uitbarstten, want de SPD peilde destijds niet eens 15 procent. Nuffig merkte de Scholz op dat een verkiezingsrace geen sprint is maar een langeafstandsloop, en dat hij vermoedde dat mensen een jaar later pas echt zouden gaan nadenken over hun stem en dat hij dan goede kaarten had, als lid van de regering. Precies zo geschiedde.

Generatiekloof

Cecilia Rode (17) begrijpt de politieke keuze van haar opa, “door zijn leeftijd en geschiedenis”, maar zou hem zelf niet maken. Zij gaat vrijdag naar de Hamburgse Fridays for Future-demonstratie. Stemmen mag ze nog net niet, pas over vijf maanden is ze 18. “Helaas.” Als ze had gemogen, was haar stem naar Annalena Baerbock, die verreweg de populairste kandidaat is onder de krap drie miljoen Duitsers die voor het eerst naar het stemhokje mogen.

Ook Jule (29) die over straat loopt met een grote plant, vreest dat veel oudere Duitsers de noodzaak van verandering toch niet genoeg voelen. Het is dat ze vrijdag naar een huwelijk moet, de plant is het cadeau, anders was ze ook gaan demonstreren. “Je merkt weer dat mensen erg veel last hebben van de Duitse angst voor verandering. Ik hoop op een zo links mogelijke regering.”

De extreemste uitdrukking van de generatiekloof binnen het Duitse electoraat is de groep hongerstakers die wekenlang kampeerde voor Merkels kanselarij. Hun eis was een gesprek met de lijsttrekkers over het klimaatbeleid. Die eis werd niet ingewilligd. Wel sprak Robert Habeck, de nummer 2 van de Groenen, vrijdag met de twee stakers die nog niet waren opgenomen in het ziekenhuis. Hij riep hen op de actie te beëindigen.

Vanwege haar twee zonen, “de een veganist, de ander flexitariër, dus wel kinderen van hun tijd”, ging meesterbakker Sabine Möller laatst naar een bijeenkomst van Parents for Future, een soort ouderavond door activisten. “Ze zeiden best zinnige dingen, maar hun toon beviel me niet. We moesten dit, we moesten dat.” Dan zegt ze, met een lachje, dat de kinderen van de klimaatgeneratie ook niet zo consequent zijn als ze zelf denken. “Als morgen de leerlingen van de school hiernaast naar Fridays for Future gaan, kopen ze bij ons een Franzbrötchen voor onderweg. De zakjes vinden we dan later op straat.”