‘Landen zoals België vestigen te veel hun hoop op een hoge vaccinatiegraad’

“België legt net zoals vele Europese landen te veel hoop op een hoge vaccinatiegraad”, vertelt Tomas Pueyo per videolink vanuit zijn woonplaats in San Francisco. Met zijn artikel over ‘de hamer en de dans’ (respectievelijk radicale maatregelen op korte termijn om het virus onder controle te krijgen, en een strategie op lange termijn om het onder controle te houden) wist de Frans-Spaanse data-analist vorig jaar haarscherp uit te leggen hoe het beleid harde lockdowns moest vermijden door met veiligheidsmaatregelen te ‘dansen’. 

Pueyo wil er geen misverstand over laten bestaan: de snelle creatie van vaccins is een fundamentele doorbraak geweest in de strijd tegen Covid-19. “Wie kiest voor vaccinatie, beschermt niet alleen zichzelf en zijn medeburgers tegen overlijden door de ziekte, maar beschermt zichzelf ook tegen de zware symptomen van long covid.” Maar voorbij is de strijd nog niet. Volgens Pueyo wijzen data uit dat we nog meerdere golven van verschillende varianten mogen verwachten. Een accuraat en breed toegepast testbeleid zal landen op zulke momenten moeten behoeden voor verdere verspreiding. 

Pueyo is epidemioloog noch viroloog, maar verwierf niettemin wereldwijd gezag met zijn puur wiskundige modellen, die de risico’s van een exponentieel groeiende epidemie snel en helder in beeld brachten. Terwijl sommige medisch geschoolde experts nog twijfelden tussen afwachten, groepsimmuniteit overwegen of paniek vermijden, berekende hij al de tragische kostprijs van het getalm. 

Uw artikels ‘We moeten nu optreden’ en ‘Coronavirus: de hamer en de dans’ zijn 80 miljoen keer gedeeld. Hoe verklaart u dat succes?

“Toen ik vorig jaar in maart deze artikels schreef, wist de wereld niet wat er gebeurde. Ik was zelf al enkele weken de evoluties in Azië op de voet aan het volgen. Ik begon data van China, Taiwan en Zuid-Korea te analyseren en postte hierover op mijn blog. Verschillende mensen hebben me toen aangemoedigd om mijn ideeën te bundelen en er een artikel over te schrijven. Ik was zelf verbaasd over het succes.”

U hebt geen medische scholing. Toch bleken uw analyses snel en accuraat te zijn.

“Geen enkele viroloog of wetenschapper kon de grootteorde van de pandemie inschatten, precies omdat ze alleen uit hun eigen ervaring putten. De Verenigde Staten hadden draaiboeken voor natuurrampen, nucleaire en biologische oorlogen, maar niet voor zo’n wereldwijde pandemie. Met de beeldspraak over hamer en dans heb ik geprobeerd om de maatregelen die we toen voor handen hadden zo helder mogelijk weer te geven. De hamer is zeer intensief in het stoppen van het aantal opnames op intensieve zorg. Maar harde lockdowns zijn het laatste redmiddel. Zolang we geen vaccins hadden, moesten we zo snel mogelijk proberen te leren dansen.”

En is dat ook gebeurd?

“Helaas hebben de meeste leiders in Europa, waaronder ook België, regelmatig de hamer boven gehaald en weinig gedanst. Vele landen deden bijvoorbeeld aan contactonderzoek, maar voerden amper controle op de quarantaine en isolatiemaatregelen. Door gebrekkige opvolging en controles hebben vele landen ook onvoldoende zicht gehad op het reële aantal besmettingen, waardoor voor de meeste landen de besmettingscijfers een onderschatting zijn.”

Hoe heeft België de hamer en de dans toegepast?

“Ik vind dat België te veel de hamer en te weinig de dans heeft toegepast. De vaccinatiegraad voor België ligt met 85 procent bij de volwassen bevolking hoog. Ik weet wel dat er verschillen zijn tussen de regio’s. Deze verschillen zijn problematisch, omdat België twee elementen heeft die in zijn nadeel spelen. 

“In de eerste plaats zijn geografie. België heeft een kleine oppervlakte voor veel inwoners, waardoor er veel interacties zijn tussen mensen. Een hoge graad van mobiliteit is een van de factoren die de kans op een nieuwe piek aan besmettingen doet toenemen. 

“Daarnaast heeft België een grote groep oudere inwoners. Het is een illusie om te denken dat als een regio als Vlaanderen een goede vaccinatiegraad heeft, deze regio op zichzelf een wereldpandemie zal tegenhouden. Ik vrees dat het een kwestie van tijd is vooraleer de ziekenhuisopnames weer zullen stijgen.”

Een snelle vaccinatiecampagne is niet genoeg om ons te beschermen? 

“Niet helemaal, vrees ik. Landen zoals België vestigen te veel hun hoop op een hoge vaccinatiegraad. Op korte termijn is dit een goede strategie, maar daarnaast moet er ook over langetermijnplannen nagedacht worden. Wat als vaccins hun efficiëntie verliezen? Wat met agressievere varianten? Het is nu al duidelijk dat die er zitten aan te komen. Ergens in landen in Afrika, Latijns-Amerika, Azië of in grote steden met een lage vaccinatiegraad, zullen er nieuwe varianten ontstaan. De G7 en Verenigde Naties hebben een belangrijke plicht om zo veel mogelijk vaccins over de hele wereld te verdelen.”

Een land als Israël heeft ondanks een hoge vaccinatiegraad toch nog een vierde golf gekend. Dat bevestigt uw punt?

“Wat in Israël gebeurt, kan ook in België gebeuren. Dat heeft te maken met enkele eenvoudige redenen. Israël is geconfronteerd met verschillende mutaties van het virus. Israël ging ervan uit dat als een groot deel van zijn oudere bevolking gevaccineerd was, het land safe zou zijn. Het heeft echter onderschat dat kinderen vaak asymptomatisch zijn, maar toch nog voor circulatie van het virus zorgen. Helaas daalt ook de effectiviteit van vaccins met de tijd en zijn niet alle vaccins even effectief voor alle varianten. Dat is ook de reden waarom maatregelen zoals goede ventilatie, metingen van luchtkwaliteit, mondmaskers en social distancing zo belangrijk zijn. 

“Mensen moeten niet geloven in de illusie van politici die pretenderen dat het ergste van de pandemie achter de rug is. We leven nog niet in een postcovidtijdperk, het spijt me. Dit is nog altijd het covidtijdperk en er is nog zo veel wat we niet weten. Het is een mirakel dat de wetenschap zo snel verschillende vaccins heeft kunnen ontwikkelen. Uiteraard is dit gebaseerd op decennialang onderzoek, maar toch merken we dat we nog onvoldoende over virussen weten. 

“Demografie, mobiliteit, geografie, lokaal beleid en veiligheidsmaatregelen zijn allemaal variabelen die verschillen van land tot land. Dit maakt dat data van het ene land niet altijd toe te passen zijn op een ander land. Anderzijds moeten landen nog meer lessen trekken uit beschikbare gegevens. Wat in Israël gebeurt, kan een stimulans zijn voor België om nog niet te snel te versoepelen. In Nederland waren ze aan het begin van de zomer bijvoorbeeld erg snel met het versoepelen van maatregelen, wat resulteerde in een snelle stijging van besmettingen en ziekenhuisopnames. Gelukkig heeft Nederland hier snel op gereageerd en zijn beleid weer aangepast.”

Ondanks de hoge vaccinatiegraad zijn er in België nog veel mensen die vaccins weigeren. Hoe kunnen we hen helpen om zich toch nog te laten vaccineren?

“In de eerste plaats mogen deze mensen niet belachelijk gemaakt worden. We moeten naar hen luisteren, hun argumenten aanhoren en per argument een antwoord geven. Ik zal een voorbeeld geven. Als je jonger dan dertig bent, dan is de kans dat je sterft door Covid-19 zeer klein. Er zijn dan mensen die zeggen: als de kans dat ik sterf door Covid-19 klein is en er ook een zeer kleine kans is dat ik sterf door het vaccin, waarom zou ik dan het vaccin laten zetten? Op dat moment is het belangrijk om je antwoord met cijfers te staven. 

“Een eerste argument bij dit antwoord is dat de kans dat je sterft als jongvolwassene zeer klein is, maar dat de kans dat je sterft door Covid-19 toch tien keer groter is dan de kans dat je sterft door het vaccin. En dan hebben we nog niet gesproken over de langetermijngevolgen van een besmetting. Pas nu beginnen er meer data en onderzoek over long covid vrij te komen. Als je jong bent en denkt: ‘ik laat me niet vaccineren, want de kans om te sterven is zo ontzettend klein’, vergeet dan niet dat de kans dat je zal lijden aan chronische vermoeidheid drieduizend keer hoger is dan het lijden aan een nevenwerking van het vaccin. Ik ga er immers van uit dat je 2 procent kans hebt op een covidgerelateerd chronisch vermoeidheidssyndroom, en 1 kans op 150.000 om te lijden aan een nevenwerking van een vaccin. 

“Als mensen bang zijn voor vaccins, zou je hen ook kunnen helpen door hen te laten kiezen voor bepaalde vaccins. Sommige vaccins zijn beter voor bepaalde leeftijden en gender. Hoewel de kans op bijwerkingen zeer klein is, klopt het als mensen zeggen dat je als jonge vrouw tussen twintig en vijftig jaar iets meer kans op trombose bij AstraZeneca hebt. Net zoals je als jonge man bij Pfizer en Moderna iets meer kans op myocarditis (ontsteking van de hartspier, ERA) hebt dan bij andere vaccins.”

Wat is er al geweten over de langetermijngevolgen van Covid-19?

“We weten nog niet veel, maar wel dat ongeveer 10 procent van wie de ziekte heeft gekregen aan langetermijngevolgen lijdt. Dat varieert afhankelijk van de leeftijd en het geslacht. Symptomen kunnen longproblemen zijn – zoals verminderde longcapaciteit – maar ook tromboses en hersenaanvallen. Daarnaast bestaat er ook het risico op een vermindering van het IQ, vergelijkbaar met tien jaar ouder worden. Recent is er verder onderzoek gedaan naar een frequent voorkomende klacht, maanden na een covidbesmetting, met name vermoeidheidssymptomen. Verschillende mensen met long covid lijken vergelijkbare klachten te hebben als mensen met het chronisch vermoeidheidssyndroom. Dit is ergens logisch, daar CVS meestal ook door virale infecties veroorzaakt wordt. Er zijn nog niet voldoende data voorhanden, maar schattingen wijzen uit dat 2 of 3 procent van de personen die Covid-19 krijgen, te maken zullen krijgen met een langdurige versie.”

U woont in de VS maar komt uit Europa. Vergelijkt u eens de vaccinatiestrategie op beide continenten.

“Het gaat er hier niet per se om de snelste te zijn, maar wel om diegene die zijn burgers het best kan beschermen. Het klopt dat de VS veel sneller aan vaccineren begonnen dan de EU, maar ondertussen ligt de vaccinatiegraad in Europa hoger dan in de VS. Bovendien is de Europese Unie erin geslaagd om voor alle lidstaten onderhandelingen aan te gaan met de farma-industrie, ondanks het feit dat gezondheidszorg een nationale bevoegdheid is van elk lidstaat apart. 

“Israël was zeer snel met het vaccineren van zijn burgers, maar het land heeft wel een grote gok gedaan door al zijn hoop op één vaccin te zetten. Uiteindelijk bleken de vaccins van Pfizer zeer effectief, maar dat had evengoed anders kunnen uitpakken. Helemaal een spijtige zaak was het populistische beleid van Donald Trump. Door zijn beleid zijn er in de VS overduidelijk meer doden gevallen.”

Reizen naar het buitenland blijft het risico op import van virusvarianten met zich meebrengen. Hoe kijkt u daarnaar?

“Er zijn landen, zoals Brazilië, waar een president veiligheidsmaatregelen ridiculiseert, waardoor er veel doden vallen en het risico op mutaties van het virus groter is. Ook in sommige Afrikaanse landen wordt Covid-19 niet ernstig genomen. Reizen naar deze landen blijft gevaarlijk. Ik zou het mensen eerder afraden om nu naar deze gebieden te reizen, maar we kunnen niet tussen vier muren blijven zitten. Wie zich laat vaccineren en de veiligheidsmaatregelen volgt, zal een pak minder risico lopen. Ik hoop dat deze landen erin zullen slagen om voldoende mensen te vaccineren. Wie hoopt op groepsimmuniteit, zal daar een ontzettend hoog dodentol voor over moeten hebben. In Brazilië alleen zijn er al meer dan een half miljoen mensen gestorven.”

Vlaanderen laat vanaf 1 oktober zo goed als alle veiligheidsmaatregelen varen. Is dit veilig?

“In de meerderheid van Europa is ondertussen het schooljaar gestart. België zal net zoals vele andere landen ook heel wat oude schoolgebouwen hebben. Het is belangrijk dat daar zo veel mogelijk veiligheidsmaatregelen genomen worden. Denk aan voldoende ventilatie, de installatie van CO₂-meters, mondmaskers en social distancing. Kinderen kunnen het virus verder verspreiden terwijl ze asymptomatisch zijn. Door mondmaskers te dragen kunnen kinderen zichzelf en hun omgeving beschermen.

“Verregaande versoepelingen kunnen risico’s met zich meebrengen. De deltavariant is erg besmettelijk, waardoor de meerderheid van de virologen sceptisch zullen staan ten opzichte van versoepelingen. Zelfs al is 90 procent van de Vlamingen gevaccineerd, dan blijven er nog 600.000 niet gevaccineerden over. Het zou me niet verbazen mochten binnenkort weer klassen en scholen moeten sluiten. Ik zie dat nu ook in de VS gebeuren. Er zijn staten met een hoge vaccinatiegraad waar sommige scholen toch nog moeten sluiten, doordat ze de mondmaskerplicht hebben versoepeld. Als dat in andere plaatsen in de wereld gebeurt, kan het ook in België gebeuren.”

Hoe kijkt u naar de situatie in Brussel?

“Brussel is een apart geval in België, omdat de vaccinatiegraad daar duidelijk lager ligt. Veel mensen lijken zich niet te willen vaccineren. Ik zou daar vooral proberen te blijven sensibiliseren, zowel via traditionele als sociale media. Jongeren en jongvolwassenen zouden moeten opgeroepen worden om zich niet zozeer voor zichzelf, dan wel voor hun ouders en grootouders te vaccineren. 

“Het solidariteitsaspect over generaties heen zou aangewakkerd moeten worden. Daarnaast blijft het ook belangrijk om voldoende aandacht aan het zorgpersoneel te schenken. Zij dragen al anderhalf jaar het gewicht van de pandemie op hun schouders. Er is een groot gevaar voor burn-out in de zorgsector. Eerder konden we hen helpen door voor hen te applaudisseren, maar nu kunnen we hen helpen door ons te laten vaccineren en te zorgen voor een daling van de vaccinatiegraad.”

Hebt u begrip voor mensen in de zorgsector die zich niet willen laten vaccineren?

“Ethisch gezien vind ik dat onverantwoord. Deze mensen hebben niet alleen een voorbeeldfunctie, maar werken ook met de meest kwetsbare personen. Helaas blijven er hardnekkige geruchten over de vaccins circuleren, waardoor sommige mensen zich niet vrijwillig willen laten vaccineren. Ik vermoed ook dat ze onvoldoende geïnformeerd zijn over de zware gevolgen die long covid met zich kan meebrengen. Ook als maatschappij zullen wij hier een zware tol voor betalen als vele mensen niet langer in staat zullen zijn om te gaan werken door bijvoorbeeld vermoeidheidssymptomen. De Amerikaanse president Joe Biden begrijpt maar al te goed dat sommige mensen een extra stimulans nodig hebben om zich te laten vaccineren. Door personeel in alle openbare functies te verplichten zich te laten vaccineren, zal hij hopelijk de vaccinatiegraad kunnen verhogen.”

Zijn er landen die de hamer en de dans beter hebben toegepast?

“Zonder enige twijfel: Nieuw-Zeeland. Je zou kunnen zeggen dat Nieuw-Zeeland het voordeel heeft van een eiland te zijn, maar met slechts 27 doden heeft Nieuw-Zeeland de maatregelen uitstekend toegepast. Ook een land als Finland heeft een veel beter beleid gehanteerd dan buurland Zweden, waar er zeven keer meer coviddoden zijn gevallen. In het begin leek Zweden progressief te zijn door volop de kaart van groepsimmuniteit te kiezen, maar het land heeft hiervoor een zware tol moeten betalen. Finland had wel de moed om de nodige lockdowns toe te passen en de burgers meer te sensibiliseren. Wat mij hierbij opvalt, is dat landen met een vrouwelijke premier het opvallend beter hebben gedaan.”

De pandemie heeft wereldwijd al bijna vijf miljoen doden veroorzaakt. Denkt u dat het virus de wereld wakker heeft geschud?

“Globalisering ligt mee aan de oorzaak van de wereldwijde pandemie. Je kunt de globalisering niet meer tegenhouden. Dan zou je ons gedrag volledig moeten veranderen en dat is niet meer mogelijk. Maar de pandemie kan wel een opportuniteit vormen om ook andere globale thema’s, zoals de opwarming van de aarde, aan te pakken. Als we samen nadenken, zijn we in staat om samen oplossingen aan te reiken.”