Raadselachtige milieuramp houdt Tsjechië in de greep

Voor de ramp ging timmerman Lukas Gerla (35) vrijwel dagelijks vissen. Soms ving hij forellen van meer dan een halve meter lang, vertelt hij op een brug over de Becva-rivier, niet ver van zijn oude stek. “Mensen geloofden niet dat er zulke grote vissen in de Becva zwommen.” Tot de dag dat ze met duizenden tegelijk dood boven kwamen drijven.

Eind september was het precies een jaar geleden dat de grootste ecologische ramp van de afgelopen decennia in Tsjechië plaatsvond. Een fabriek lekte chemisch afval in de Becva, een rivier in het uiterste oosten van het land. Het water raakte tot 40 kilometer stroomafwaarts vergiftigd, en in de dagen na de ramp haalden vissers ruim 40.000 kilo aan dode vis uit de rivier.

Na een jaar is het nog altijd onduidelijk welke fabriek de ramp heeft veroorzaakt. Er is zelfs geen helderheid over de stof die de rivier vervuilde: was het cyanide, fenol of een giftige cocktail? Het officiële onderzoek wordt getekend door een gebrek aan transparantie. Inbreng van omwonenden, wetenschappers en onderzoeksjournalisten wordt genegeerd. De politie richt de pijlen op Energoaqua, een fabriek op 16 kilometer van het rampgebied, met een theorie die door deskundigen wordt bestreden.

Bij het onderzoek wordt één fabriek uit de wind gehouden: Deza, pal naast de rivier, een bedrijf dat gelinkt is aan Agrofert, het voormalig zakenimperium van de premier én de rijkste man van Tsjechië, Andrej Babis. Dezelfde man die bij de parlementsverkiezingen eind deze week opnieuw premier hoopt te worden, en wiens partij ANO (Tsjechisch voor ‘ja’) vooropgaat in de peilingen.

Structurele misstanden onder premierscap Babis

Volgens oppositiepolitici en activisten is deze situatie exemplarisch voor de structurele misstanden onder het premierschap van Babis: ambtelijke incompetentie, belangenverstrengeling en een achteloze omgang met het milieu. Ze worden daarin gesterkt door een vernietigend rapport van een parlementaire onderzoekscommissie dat vorige week verscheen.

Babis en zijn politieke bondgenoten verwerpen alle kritiek. Het rapport zou politiek gemotiveerd zijn, om hen vlak voor de verkiezingen zwart te maken. En terwijl de politici in Praag rollend over de vloer gaan, blijven de mensen langs de Becva met vragen zitten.

Het grootste probleem is het bewijsmateriaal. Toen de eerste vissen stierven, liet de milieu-inspectie na om overal tijdig watermonsters te nemen. De monsters die op de rampdag werden genomen, raakten kwijt of werden in de auto omgestoten. De inspectie vernietigde watermonsters die lokale vissers op eigen initiatief namen, omdat ze niet op wetenschappelijke wijze waren verzameld.

Het is dus onbekend wat er precies in het water zat op de dag van de ramp, net zoals onduidelijk blijft wat de bron van het chemische lek was. Maar Gerla – kleurrijke Becva-protestbuttons op zijn jas – heeft een donkerbruin vermoeden. Met grote stappen beent hij door het dichte struikgewas langs de rivier om de verschillende afvoerpijpen rondom de rampplek te laten zien, tussen het stadje Valasske Mezirici en het dorp Choryne, waar hij al zijn hele leven woont.

De wolken hangen laag tussen de groene heuvels naast de rivierbedding. Het miezert: heel ander weer dan een jaar geleden. Toen was het een mooie, warme nazomerdag. Gerla krijgt een trieste blik in zijn ogen als hij eraan terugdenkt. “De vissen spartelden in de rivier, worstelden, sprongen massaal op de oever om te ontsnappen. Het was alsof het water kookte. Ik had nog nooit zoiets gezien. Een vis die ik oppakte had brandwonden.” Zijn zoektocht naar de waarheid is persoonlijk. “Ik ben hier geboren. In de Becva heb ik leren zwemmen, ik rookte mijn eerste sigaret aan de rivier. Het is mijn thuis. Daarom wil ik weten hoe dit kon gebeuren. Het is een wonder dat er niemand in de rivier zwom; dit had veel slechter af kunnen lopen.”

Politieonderzoek steunt op omstreden theorie

Hij laat de afvoerpijp zien waar de politie zich op richt sinds ze het onderzoek overnam van de milieu-inspectie. Onder aan een brug in een industriële buitenwijk van Valasske Mezirici sijpelt een stroompje de rivier in. “De politie zegt dat de giftige stoffen hieruit kwamen. Maar de eerste dode vissen verschenen 3 kilometer verderop.”

De afvoer leidt naar Energoaqua, een fabriek die zich 16 kilometer van de rivier bevindt. De directeur, die vijf jaar cel boven het hoofd hangt, ontkent dat zijn fabriek de ramp heeft veroorzaakt. Het politieonderzoek leunt op een omstreden theorie: het chemisch afval stroomde 3 kilometer pal langs de rivieroever en mengde verderop met het water, waarna de vissen stierven.

Dat kan niet, zeggen vissers die de rivier goed kennen: op meerdere plekken mengt het water zich in stroomversnellingen of kleine watervallen. Een lokale visser voerde samen met een hoogleraar milieuwetenschappen uit Praag op eigen initiatief een nieuw experiment uit. Ze losten 20 kilo keukenzout op in de rivier, wat goed meetbaar is. Na 800 meter was het water volledig vermengd, concludeerden ze. In een kafkaëske wending kregen de twee een brief van de politie op de mat, die aankondigde onderzoek te doen naar de vervuiling die het experiment in de rivier had veroorzaakt.

Vastberaden stapt Gerla door, om klauterend langs de glibberige rivierbedding uit te komen bij wat volgens hem de werkelijke plek des onheils is: een onschuldig ogende afvoerpijp waar vloeistof uitdruppelt. Niet ver hiervandaan werden de eerste dode vissen gezien. Journalisten van het onafhankelijke medium Denik Referendum deden onderzoek naar deze pijp, die niet voorkomt op de industriekaarten van het gebied. Ze vermoeden dat het is gekoppeld aan de fabriek van Deza, naast de rivier, als onofficiële afvoer. Eerder werd de fabriek nog uitgesloten als vervuilingsbron vanwege levende vissen die waren waargenomen bij het officiële afvoerkanaal, stroomopwaarts.

Denik Referendum sprak daarnaast een klokkenluider, die vertelde dat de nacht voorafgaand aan de ramp een ongeluk in de fabriek plaatsvond. Het zou een ongeluk met fenol zijn, wat beter past bij de brandwonden op de vissen en hun langzame dood dan cyanide, wat nog sneller een eind zou hebben gemaakt aan alles wat in de rivier leefde. Deza ontkent dat er fenol is gelekt en dat er überhaupt sprake is van een ongeluk. 

‘Opzettelijke keten van fouten’

Petr Gazdik, die namens oppositiepartij STAN zitting heeft in de parlementaire onderzoekscommissie, noemt de gang van zaken ‘hoogst verdacht’. In een Praags café vlak bij het Tsjechische parlement heeft hij kort tijd om over de zaak te praten; sinds de publicatie van het rapport van zijn commissie ontploft zijn telefoon. “Deza wordt niet met dezelfde grondigheid onderzocht als andere fabrieken in de omgeving.” Terwijl er voldoende aanleiding is om dat wel te doen, aldus Gazdik, alleen al op basis van de ontdekte afvoerpijp en de klokkenluider. In het onderzoek vond vanaf het eerste moment een ‘keten van fouten’ plaats. “Wij denken dat dit opzettelijk was.”

Over verwijten dat hij via het rapport politiek bedrijft, is Gazik kort. “De inspectie en politie willen een mogelijke vervuilingsbron niet onderzoeken, omdat het een bedrijf van de premier is – dát is politiek.” Hij wijst er fijntjes op dat minister van Milieu Richard Brabec jarenlang voor een chemisch bedrijf uit Babis’ Agrofert-holding werkte en dat een van de directieleden van Deza namens ANO in het parlement zit.

Volgens Milan Eibl, onderzoeker bij de Tsjechische afdeling van Transparancy International, is de ramp bij Becva en het daaropvolgende rookgordijn exemplarisch voor de manier waarop premier Babis’ belangenverstrengeling een stempel op het land drukt. Formeel heeft Babis afstand gedaan van zijn bedrijf Agrofert door terug te treden als CEO en door zijn aandelen onder te brengen in trustfondsen. “Maar hij is de enige gerechtigde en kiest zelf de bestuursleden – zijn vrouw zit nota bene in het bestuur”, zegt Eibl. Ook heeft hij aangekondigd op den duur weer het bedrijf te gaan leiden. “Hij plukt later de vruchten van wetgeving die nu het bedrijf bevoordeelt.”

De EU concludeerde afgelopen jaar bij een controle dat Babis nog steeds zijn zakenimperium aanstuurt en zijn politieke positie gebruikt om EU-fondsen naar Agrofert te dirigeren. Maandag stond de rijkste man van Tsjechië (geschat vermogen 2,9 miljard euro) nog in de Pandora Papers, met een Frans kasteel dat hij via een offshorebedrijf aankocht. 

‘De vis stinkt aan zijn kop’

De regionale afdeling van politieke partij Zeleni (de Groenen) onthulde uit protest een treffende buste van Babis naast de rivier, met daaronder een Tsjechisch spreekwoord: “De vis stinkt aan de kop.” Oftewel: als iets niet pluis is, moet je kijken wie hogerop aan de touwtjes trekt. Maar volgens Transparancy-onderzoeker Eibl slaan zulke acties de plank mis. “Het probleem is niet Babis, maar het systeem dat hij heeft opgebouwd. Sinds hij premier is, schudt hij de ambtenarij en de instituties op, om loyale mensen neer te zetten en angst in te boezemen – bij de volgende reorganisatie kun je eruit vliegen.”

Dat denkt Katarina Danisova (37), inwoner van Valasske Mezirici, ook. “Het is zoals alles in dit land, het wordt weggemoffeld. Maar iedereen weet dat het Deza was.” Waarom spreekt niemand zich uit? “Ze zijn bang voor Babis, bang voor Deza. De fabriek zorgt voor veel banen in de stad.”

Gehoopt wordt dat er schot in de zaak komt nu het rapport van Gazdik en zijn collega’s er ligt. Jan Husak, activist en biologieleraar op het plaatselijke gymnasium, heeft een festival georganiseerd om de ramp te herdenken en aandacht te vestigen op alle onbeantwoorde vragen. Daar hangt een gemoedelijke geitenwollensokkensfeer, maar er is een ernstige, politieke ondertoon. Echte verandering komt pas met een nieuwe regering, denkt Husak. 

Een van de sprekers op het festival is senator Jitka Seitlova, die de gang van zaken rondom de ramp meermaals vergeleek met de zwijgcultuur bij de kernramp van Tsjernobyl. “Wie de schuldige is, weet ik niet. Maar het zwijgen moet stoppen.” Dat is iets van vroeger, van het communisme. “En die tijd is voorbij.”

Gerla is het plezier in vissen kwijt, maar hij ziet een lichtpuntje: in de rivier zwemmen weer jonge vissen, van enkele centimeters lang. De Becva is zich aan het herstellen. “Al duurt het vijftien tot twintig jaar voor ze volgroeid zijn.” Of we tegen die tijd meer weten over de ramp? Gerla grimlacht en schudt zijn hoofd. “We zullen het nooit weten.”

Reactie Tsjechische autoriteiten

Minister van Milieu Richard Brabec wees een interviewverzoek af. Zijn woordvoerder verwijst naar het politieonderzoek. De politie zegt over een lopende zaak geen uitspraken te kunnen doen. Ook de milieu-inspectie wees een interview af. De woordvoerder schrijft: “We hopen dat u de echte waarheid over het ongeluk bij de Becva ontdekt.”