Maarten Boudry geeft openingscollege over complotdenken: ‘Iedereen is er vatbaar voor’

Sinds het begin van de pandemie is er in de samenleving meer aandacht voor het fenomeen complotdenken. Wat wil u met uw lezing nog toevoegen aan het bestaande discours over het thema?

“Ik wil in de eerste plaats inzicht bieden in de manier waarop complottheorieën werken. Iedereen is er namelijk vatbaar voor en dat is evolutionair verklaarbaar. Duizenden jaren geleden moesten mensen al op bepaalde gevaren anticiperen omdat die letterlijk hun dood konden betekenen. Een nabijgelegen stam kon plots aanvallen of iemand kon zich zomaar fysiek tegen je keren. Ondertussen werden politici weleens door rivalen vermoord of waren revoluties het gevolg van echte complotten. Zo leerde ons brein om voortdurend op te letten en tijdig alarm te slaan, waardoor we vandaag overgevoelig zijn. In tijden van crisis zorgt die verhoogde waakzaamheid er dan voor dat we dingen geloven die onjuist kunnen zijn. Vroeger ging dat over persoonlijke bedreigingen, vandaag gaat het vaak over bredere maatschappelijke fenomenen zoals de coronacrisis.” 

Waarom koos u ervoor om een lezing aan het onderwerp op te dragen?

“De aanslagen op 9/11 en de coronacrisis vormden voor mij een aanleiding om het onderwerp opnieuw aan te kaarten. Over beide gebeurtenissen bestaan heel wat complottheorieën en op zich hoeft dat niet te verrassen. In tijden van onzekerheid zoeken mensen graag naar manieren die orde in de chaos kunnen scheppen. Dat zie je in alle tijden: tijdens de middeleeuwen dachten mensen bijvoorbeeld dat de Joden verantwoordelijk waren voor de verspreiding van de builenpest.”

Heel wat mensen geloven in ‘onschuldige’ complottheorieën. Zo is er een bijna grappige hypothese dat de Amerikaanse zangeres Avril Lavigne in 2003 vervangen werd door een kloon. Is het nodig om ook zulke leugens te ontkrachten?

“Zodra je in één complottheorie gelooft, is het verleidelijk om ook andere leugens voor waarheid aan te nemen. Als de overheid erin slaagt de bevolking te doen geloven dat de maanlanding echt is en dat president John F. Kennedy vermoord werd door een simpele burger, wat kunnen ze haar dan nog wijsmaken? Dat geloof doet je dus volledig anders naar betrouwbare bronnen en naar nieuwe gebeurtenissen kijken.

“In eerste instantie zorgen de complottheorieën misschien voor zekerheid, maar op lange termijn zorgen ze voor meer argwaan en conflicten. Denk maar aan sociale onenigheid tussen aanhangers van die ideeën en mensen uit hun omgeving. Bovendien kunnen zij ook effectief tot geweld overgaan.”

Hoe kunnen we complotdenkers dan van hun ongelijk overtuigen?

“Het helpt vaak om de willekeur binnen die complottheorieën aan te tonen. Over de dood van Jürgen Conings bestaan bijvoorbeeld verschillende en tegenstrijdige verklaringen: werd hij vermoord door de overheid, wilde de kerk hem dood of leeft hij nog? Preventief hoop ik dat mensen een cognitief immuunsysteem voor zulke ideeën ontwikkelen door ze uit te leggen hoe ze werken en waarom ze zo aantrekkelijk zijn.”