Eén jaar na de moord op leerkracht Samuel Paty: wat is er veranderd in het Franse onderwijs?

Zowat alle Fransen herinneren zich de moord op Samuel Paty, op 16 oktober vorig jaar, toen hij na schooltijd naar huis wandelde. De dader – een achttienjarige geradicaliseerde Tsjetsjeen –  werd niet veel later doodgeschoten door een agent. Tien dagen voor het drama had Paty in de klas een cartoon van de profeet Mohammed getoond. De dader kan niet meer voor de rechter komen, maar er loopt wel een gerechtelijk onderzoek tegen 15 mogelijke medeplichtigen. Bij hen zijn leerlingen, ouders en mensen die haat verspreidden op het internet. 

Extremist vermoordt leerkracht. Het lijkt juridisch en maatschappelijk misschien een eenvoudige zaak, maar dat is het zeker niet. Al was het maar omdat de dader het slachtoffer en de school niet persoonlijk kende. Wie en wat heeft die achttienjarige Tsjetsjeen dan aangezet tot zijn daad? De valse getuigenis van een leerling? De haatboodschappen en leugens op de sociale media? 

Het zal nog wel een paar jaar duren voor het onderzoek klaar is en het proces er komt. En dat terwijl het Franse gerecht doorgaans toch kort op de bal speelt. Advocate Virginie Le Roy, van de familie van het slachtoffer, noemt de zaak dan ook “ongezien complex. Er spelen veel zaken mee, zoals de verantwoordelijkheid van ouders, de rol van sociale media en het secularisme (laïcité)”.

Het gerecht zal moeten uitmaken hoe ver de verantwoordelijkheid reikt van de leerlinge die alles in gang heeft gezet met valse verklaringen. Het meisje - ze was toen dertien - was zelfs niet aanwezig op de dag van de bewuste les. Hoe schuldig is haar vader, die naar de school ging, vervolgens op Facebook fel van leer trok en opriep tot actie tegen "schurk" Samuel Paty, maar anderzijds niet rechtstreeks opriep tot een aanslag? En wat is de rol van de islamactivist die een haatvideo verspreidde? Zijn leerlingen die - tegen betaling - aan de dader toonden wie Samuel Paty eigenlijk was dan ook automatisch medeplichtig? Meer vragen voorlopig dan antwoorden. 

Rond het Collège du Bois d’Aulne in Conflans-Sainte-Honorine staat een hek. Ergens hangt er nog een eenzaam bordje “Je suis prof”, naar analogie met “Je suis Charlie”. Een bescheiden boodschap van solidariteit. Meer is er niet te merken van de gruwelmoord, toch niet aan de buitenkant. Binnen is dat anders.  Een groot aantal leerlingen én leerkrachten krijgt  psychologische begeleiding. Vijftien leerkrachten op vijftig zijn nog niet teruggekeerd naar de school, zes anderen hebben hun overplaatsing gevraagd. 

Leerkrachten getuigen hoe moeilijk het was om twee weken na de moord weer voor de klas te staan. We waren aan onszelf overgeleverd, heel confronterend noemde een leerkracht dat. 

Eén jaar later blijft de schokgolf in het onderwijs nog voelbaar, zegt Christine Guimonnet, vertegenwoordiger van de Vereniging van leerkrachten Geschiedenis-Aardrijkskunde, zoals ook Samuel Paty er één was. 

Andere collega’s hebben recent het gebrek aan steun van het ministerie aangekaart. "Zelfs de factuur van de psycholoog is nog niet terugbetaald, vragen voor mutatie zijn niet prioritair behandeld…" Als er al dingen ten goede zijn veranderd, dan komen ze uit de eigen groep: “we steunen elkaar nu meer dan vroeger. Ik heb het gevoel erg nuttig te zijn op deze school” getuigt een lerares. 

Iedereen reageert op zijn manier. Sommige leerkrachten zijn achterdochtiger geworden. Zou leerling X of Y misschien ook een rol in het drama hebben gespeeld? Anderen zeggen dat ze meer dan vroeger hun woorden wikken en wegen. Of met een boogje rond “moeilijke” onderwerpen omheen lopen.  

Niet alleen leerkrachten hebben het moeilijk, ook leerlingen worstelen met zichzelf. Ouders getuigden recent over een kind dat niet meer naar de school durft te gaan, leerlingen van wie “mijnheer Paty” de titularis was zijn in begeleiding of hebben angstaanvallen. Anderen vinden het tijd om de bladzijde om te slaan. “Ons leven gaat voort”. Het meisje overigens dat mee aan de basis lag van de feiten is uiteraard naar een andere school overgebracht, net als de jongens die Paty zouden hebben aangewezen.  

BEKIJK: Een indukwekkende plechtigheid voor Samuel Paty op de binnenplaats van de Sorbonne-universiteit.

Is er eigenlijk wel een goede manier om een vermoorde leerkracht te herdenken? Bij elk voorstel is er wel iemand die kanttekeningen maakt. Er wordt aan gedacht om de school in Conflans-Sainte-Honorine het collège Paty te noemen. Sommigen hadden graag een standbeeld van de man bij de school gezien. Anderen vinden dat vooral voor de kinderen te confronterend: “Moeten we telkens weer die oude wonden open halen?” 

Het ministerie heeft al veilig beslist dat er een “lokaal Samuel Paty” komt, niet alleen in het college zelf maar in alle dertig Franse onderwijsregio’s zal er ergens een zaal zijn die zijn naam draagt. 

En nog dit weekend, tijdens de officiële herdenking zaterdag, krijgt een bloemenperk in Parijs de naam Square Samuel Paty. Vlakbij de Sorbonne-universiteit, symbool van verlichting, onderwijs en wetenschap. 

In Conflans zal er dan ook een Paty-monument worden onthuld, in de vorm van een boek. En president Macron zal de familie van Samuel Paty ontvangen. 

Minister van binnenlandse zaken Darmanin heeft aangekondigd dat de politie extra zal patrouilleren in de omgeving van scholen. Geruststellend? Ja, maar ook weer niet. "Opnieuw stress voor onze kinderen," liet een moeder weten.

Het drama Paty heeft zeker veel in gang gezet. Het deed de afkeer na de golf van aanslagen weer naar boven komen. De regering heeft initiatieven genomen tegen internethaat en radicale predikanten zijn aan banden gelegd.

Tegelijk voelen veel leerkrachten zich dus aan hun lot overgelaten. Meteen na de moord rees al de vraag waarom Samuel Paty geen bescherming had gekregen. Terwijl er toch bedreigingen waren geuit? Een rapport van de inspectie - inspection générale - besloot een paar maanden later dat het onderwijs had gedaan wat gedaan moest worden. Met één grote “maar”: de internetcampagne en het bijhorende oproer was de school grotendeels ontgaan. Dat na de leerlingen ook scholen en leerkrachten voortaan meer aandacht zullen moeten hebben voor internethaat en alles wat zich afspeelt op de sociale media, dat is alvast een les die is geleerd. Hoe je zoiets doet is weer wat anders. 

Samuel Paty zelf wordt intussen door de Franse staat – met president Macron op kop – vereerd als een held van de natie. Hij kreeg postuum het Légion d’honneur, de hoogste Franse onderscheiding. Paty is niet vergeten, hij is het symbool bij uitstek van vrije meningsuiting.