CHECK -  Europese oversterfte bij 15- tot 74-jarigen gestegen, maar dat heeft niets te maken met  vaccinatiecampagnes

Op sociale media als Facebook en Twitter zijn de laatste weken tal van berichten terug te vinden over de Europese oversterftecijfers. Oversterfte betekent dat er meer mensen overlijden dan andere jaren. Op basis van grafieken van EuroMOMO, de Europese organisatie die oversterfte monitort, wordt beweerd dat er dit jaar al veel meer oversterfte zou zijn dan in 2020. Er zouden vooral meer mensen tussen de 15 en 74 jaar sterven. De EuroMOMO-grafieken zouden aantonen dat de overlijdens bij deze leeftijden maar blijven toenemen. Onderstaande berichten worden soms wel tot 1.000 keer gedeeld. 

Toch zijn er dit jaar nog niet meer Europeanen gestorven dan vorig jaar. Er is inderdaad wel een stijging in de oversterfte bij mensen tussen de 15 en 74 jaar, maar die toename is ondertussen gestopt. Op sociale media beweert men (vaak in de commentsectie) dat onder andere de vaccins de oorzaak zijn van die toename, maar dat klopt niet.

Al weken circuleren in binnen- en buitenland berichten op sociale media die verwijzen naar de EuroMOMO-grafieken. Vaak duiken ze op in Engelstalige discussies op Twitter over bijvoorbeeld de werking van de coronavaccinaties. 

Maar ook in ons land en Nederland duiken de grafieken dus talrijk op in berichten en discussies. Daarnaast verscheen onder andere op de Vlaamsgezinde opiniewebsite Doorbraak een artikel over het onderwerp. "Er is iets bizars aan de hand met de cijfers van de oversterfte in Europa", staat er te lezen. Het artikel verwijst eveneens naar de EuroMOMO-grafieken. Op sociale media nemen heel wat mensen het artikel over.

Vorig jaar stierven er 424.415 Europeanen meer dan in 2019. Het coronavirus zorgde voor een tsunami aan extra overlijdens. Dit jaar is er tot nu toe globaal genomen (alle leeftijden samen) minder oversterfte dan in 2020, zoals onderstaande grafiek aantoont. 

Vooral bij de oudere generaties valt op dat er dit jaar minder oversterfte is dan vorig jaar. Voor 2020 noteerde EuroMOMO 116.278 overlijdens in de leeftijdscategorie 75 tot en met 84 jaar als oversterfte. Bij de 85-plussers steeg de oversterfte zelfs met 306 procent in vergelijking met 2019. Dit jaar dalen die oversterftecijfers bij de ouderen opnieuw. Bij de 85-plussers is de oversterfte met 42 procent gedaald ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar. Bij de leeftijdsgroep 75-84 jaar is er een lichte daling van 3 procent.

"We hebben enorm veel winst geboekt in de oudere leeftijdsgroepen, ondanks de golven die we nog gehad hebben en de nieuwe varianten die opdoken", vertelt biostatisticus Geert Molenberghs (KU Leuven en UHasselt). "De vaccinaties hebben voor een groot stuk doden voorkomen." Ook de Belgische cijfers bewijzen dat. In 2020 stierven er in ons land 10.429 85-plussers aan de gevolgen van een coronabesmetting, dit jaar hebben we tot nu toe 2.347 coronadoden in die leeftijdscategorie.

Bij de leeftijdscategorieën 15 tot 44 jaar, 45 tot 64 jaar en 65 tot 74 jaar is er globaal wel een lichte stijging van respectievelijk 1.970, 12.131 en 16.685 extra overlijdens tegenover het jaar 2020.

Het is belangrijk om aan te kaarten dat de grafieken die circuleren cumulatief zijn. Dat betekent dat ze de totale oversterfte in een jaar tot en met een bepaald punt voorstellen. Waar de lijn na 39 weken eindigt, laat niet zien hoe groot de oversterfte in die laatste week is. Het is de totale oversterfte van week 1 tot en met week 39 samengeteld.

De grafieklijnen van 2021 tonen vooral een sterke stijging in de eerste paar weken, de periode dat veel Europese landen te maken kregen met een derde coronagolf. De grafieklijn begint daardoor al best hoog op de y-as en dat kan tot verwarring leiden. Het is niet zo dat de overlijdens in die leeftijdscategorieën exponentieel blijven toenemen. Integendeel, als je het aantal overlijdens per week apart bekijkt, zie je net dat de oversterftecijfers erg zijn afgenomen de laatste weken.

Beweeg de witte bol van rechts naar links of omgekeerd. Rechts zie je de cumulatieve grafieken met de oversterftecijfers van de jongere leeftijden. Links zie je de evolutie van het aantal overlijdens per week apart in een grafiek.

Molenberghs plaatst de stijging tussen 15 en 74 jaar ook in perspectief. "Evoluties in die groep worden snel uitvergroot. Er overlijden namelijk sowieso minder jongere mensen, ook in normale omstandigheden."

Dat is ook te zien aan de schaalgrootte van de verschillende oversterftegrafieken. De grafiek van de 15- tot 44-jarigen heeft bijvoorbeeld een schaal of y-as van 1.000. Bij 85-plussers zie je daarentegen een schaal van 50.000.

Bovendien geven de grafieken van EuroMOMO geen totaalbeeld van de oversterfte in Europa. Het gebruikt de gegevens van 29 landen, waaronder ook niet-EU-lidstaten als Israël en het Verenigd Koninkrijk. Tegelijkertijd ontbreken er landen zoals Bulgarije en Slovakije. 

Op sociale media suggereren antivaccinatiebewegingen dat er meer mensen onder 74 jaar zijn gestorven door de coronavaccins. Dat klopt niet. "Als het aan de vaccinaties zou liggen, zouden er net meer doden moeten zijn bij de oudere generaties, omdat die allemaal gevaccineerd zijn", merkt Molenberghs op. "Daar is de oversterfte net enorm afgenomen." 

De verklaring van de verhoogde oversterfte tussen de 15- en 74-jarige Europeanen ligt grotendeels bij de hoge pieken coronadoden in sommige landen. "We weten dat de alfavariant en vooral de deltavariant van het virus besmettelijker en ziekmakender zijn, en tot meer mortaliteit hebben geleid dan de oorspronkelijke stam. Portugal heeft zo aan het einde van de winter een zeer grote coronagolf gehad, maar ook in juli. Hetzelfde is voorgevallen in Engeland, waardoor er in die landen nog heel veel sterfte is geweest. Dat heeft de Europese oversterftegrafieken beïnvloed", zegt Molenberghs.

Veel min-75-jarigen waren op het moment van die coronagolven nog niet (volledig) gevaccineerd tegen het virus. "Wat je ziet in die oversterfte, is dat vaccinatie van hogere naar jongere leeftijdsgroepen gaat", zegt Molenberghs. "Het aantal coronadoden bij 75-plussers zag je de eerste maanden van dit jaar opdrogen dankzij de vaccinaties. Maar de groep van 65 tot 75 bijvoorbeeld, die ook nog vrij kwetsbaar is, heeft wat langer moeten wachten op hun vaccinatie in Europa. Dat in combinatie met besmettelijkere varianten heeft tot pieken in de sterftecijfers geleid."

Dat is ook terug te zien in onderstaande grafieken. Je ziet de oversterftecijfers stijgen op momenten dat er opnieuw veel coronadoden in Europa vallen. Van een groei aan oversterfte op het moment dat de vaccinaties op gang kwamen voor jongere generaties (midden en later dit jaar), is geen sprake.

De hogere oversterfte bij jongere generaties doet zich wel niet voor in België. "Dat is onder andere toe te schrijven aan onze hoge vaccinatiegraad en de coronamaatregelen", legt Molenberghs uit.