Direct naar artikelinhoud
InterviewDenis Mukwege

De Morgen sprak Nobelprijswinnaar Denis Mukwege: ‘Ook bij jullie steeg femicide tijdens de pandemie’

Denis Mukwege.Beeld Hilde Harshagen

Er zijn veel meer gelijkenissen dan we denken tussen seksuele oorlogsmisdaden in Oost-Congo en verkrachtingen in België, zegt dokter Denis Mukwege, Nobelprijswinnaar voor de Vrede 2018. ‘In elke crisissituatie stijgt het geweld tegen vrouwen. Kijk maar hoe ook bij jullie de femicide steeg tijdens de pandemie.’

“Het is mijn wens dat dit boek niet alleen wordt gelezen door vrouwen maar ook door mannen, zodat ze beseffen dat er nog veel inspanningen moeten worden gedaan om de vrouw als gelijke te behandelen”, zegt dokter Denis Mukwege (66) wanneer we hem spreken in Amsterdam, enkele dagen voor hij afgelopen maandag in Brussel een geplande medische ingreep onderging. Mukwege is op rondreis om De kracht van vrouwen voor te stellen, een adembenemend boek dat de verhalen van overlevers van verkrachtingen in zijn Oost-Congo weet te verbinden met deze van lotgenotes in de hele wereld, van Erbil tot Seoel, New York, Parijs en Brussel.

Voor we over de shockerende gelijkenissen gaan praten, werpen we eerst een blik op het vergeten conflict in zijn Kivu-streek, waar zijn Panzi-hospitaal in Bukavu vele tienduizenden vrouwen met verwondingen van seksueel geweld behandelde sinds het jaar 2000. De situatie is nog steeds niet verbeterd.“Helaas moet ik zeggen dat het geweld nog altijd voortduurt in de conflictzones van Congo”, zegt hij. “Iedereen denkt dat het ergste voorbij is sinds het vredesakkoord van 2002, maar niets is er minder waar. Als er geweld uitbreekt, krijgen we soms honderden vrouwen die ons komen opzoeken met verwondingen van seksueel geweld, want we zijn het enige gespecialiseerde hospitaal voor Zuid- en Noord-Kivu, Maniema en het noorden van Katanga. Als het weer rustig wordt, verplaatst het geweld zich naar elders. Sinds de druk van het boek zijn er tienduizend getroffen vrouwen bijgekomen, we zitten dus nu aan een totaal 70.000 patiëntes. We zijn een vergeten conflict geworden. De brutaliteit neemt alleen maar toe.”

BIO

Dr. Denis Mukwege werd in 1955 geboren.

Hij wordt gezien als ’s werelds meest toonaangevende expert in het behandelen van verkrachtingsletsel.

In 1999 richtte hij in Bukavu het Panzi-ziekenhuis op, waar dagelijks tientallen slachtoffers van seksueel geweld worden behandeld.

Voor zijn werk kreeg Mukwege de Sacharovprijs voor de mensenrechten, en in 2018 ontving hij de Nobelprijs voor de Vrede.

Toch spreekt u bewust van overlevers en niet van slachtoffers. Een sprekend voorbeeld is uw anesthesiste Bernadette. Waarom?

“Bernadette is een vrouw die enorm heeft geleden. Toen ze bij ons werd binnengebracht, had ze levensgevaarlijke verwondingen, het gevolg van herhaalde verkrachtingen. Ze was een meisje zonder opleiding, ze is na haar genezing naar school gegaan, werd verpleegster maar studeerde vervolgens anesthesie aan de universiteit. Haar enige motivatie? ‘Ik wil niet dat anderen lijden zoals ik heb geleden.’ C’est formidable, non? Indrukwekkend gewoon. Ze had zich evengoed kunnen afzonderen omdat de samenleving haar niet beschermde en in de steek liet. Voor mij is ze niet alleen een voorbeeld van weerstand dat ons allemaal moet inspireren. Veel vrouwen kunnen zich nu aan haar voorbeeld optrekken om andere vrouwen en kinderen te helpen in hun dorpen, terwijl ze evengoed rebel hadden kunnen worden om zich te wreken.”

Denis Mukwege: 'Pas als onze samenlevingen verkrachtingen gaan beschouwen als een misdaad door mensonterende schurken in plaats van een misdaad die vrouwen onteert gaan we stappen vooruitzetten.'Beeld Hilde Harshagen

Niet alle vrouwen die u behandelt, hebben dat geluk gehad. U schrijft over Wamuzila die herhaalde keren werd verkracht door rebellen, door u behandeld werd en na de terugkeer naar haar dorp opnieuw werd verkracht… Hoe gaat het nu met haar?

“Wamuzila heeft helaas hiv opgelopen tijdens de tweede verkrachting, waardoor ze ook in coma terechtkwam. We hebben haar opnieuw behandeld. Ze is toch nog teruggekeerd naar haar gemeenschap, maar ik heb spijtig genoeg het nieuws gekregen dat ze is overleden. Het is een van onze trieste voorbeelden. We hadden haar na haar eerste verkrachting al met een zwaar hart laten terugkeren naar haar dorp, maar we hadden geen keuze omdat het aanbod van ons aantal bedden beperkt is tegenover de grote noden. Wamuzila heeft ons toen wel gevraagd om een opvangtehuis te bouwen voor vrouwen die niet naar hun dorpen durven terug te keren.”

In deze Cité de la Joie worden elk half jaar 90 vrouwen opgevangen, die er een opleiding krijgen om economisch zelfstandig te worden maar ook om vrouwenrechten te doceren. Neemt het geweld af in de dorpen waar ze actief zijn?

“Naar de effecten doen we nog onderzoek, maar nu al merken we dat ze zich in hun dorpen opwerpen als vrouwenrechtenmilitanten, dat ze wantoestanden aanklagen en dat voorlichting geven... Het stelt mensen toch in staat op te letten, niet alleen in Congo maar ook daarbuiten. In mijn boek schrijf ik bijvoorbeeld over Tatiana, een activiste die al heeft getuigd bij de VN-Veiligheidsraad en de Europese Unie. Zoals zij zijn er vele. Ik weet waar ze wonen, ik sta ze bij. Ze zorgen overal voor een positieve dynamiek in de delen van ons land waar de rechtsstaat nog steeds afwezig is.”

Met welke problemen worden ze nog geconfronteerd?

“Er zijn spijtig genoeg voorbeelden van vrouwen, in Kamanyola bijvoorbeeld, die na hun terugkeer uit onze Cité de la Joie even zijn opgepakt en gemolesteerd. Ze blijven wel hun activisme voortzetten.”

Wie zijn de daders vandaag?

“Ze komen uit alle gewapende groepen, ook het regeringsleger. Daarin werden na het vredesakkoord van 2002 ook ex-rebellengroepen opgenomen, maar zolang men geen doorlichting doet naar wie daar deel van uitmaakt, blijft ook een deel van het leger gevaarlijk. Er moet worden nagegaan of en wie misdaden heeft begaan, waarna sancties moeten volgen. Wie verkrachtte of moordde, moet verantwoording afleggen. Helaas is ons huidige leger een mix van gewezen kindsoldaten en generaals die nooit naar de militaire school gingen. Ons leger is niet in staat haar burgers te beschermen.”

Hebben België en de internationale gemeenschap die deze ‘mixage’ van ex-rebellen begeleidden ook fouten gemaakt door te weinig te kijken wie er een regeringsgeweer kreeg?

“Ik denk van wel, ja. Er is geen doorlichting geweest van de rekruten en twintig jaar later hebben we nog altijd geen leger die naam waardig. Over die ‘mixage’ ben ik helaas erg negatief. Een leger en politiemacht mag je niet uit schurken en oorlogscriminelen laten bestaan. Dat zijn ambten voor mensen met een degelijke opleiding, ook geschoold in het recht. Om een vicieuze geweldscirkel te voorkomen hebben we een integer leger nodig.”

Denis Mukwege: 'We moeten ons afvragen of we voldoende praten met onze jongens over wat verkrachting betekent. Zeggen we hen genoeg dat een seksuele relatie begint met het vragen van instemming aan je partner?'Beeld Hilde Harshagen

Intussen moedigt u via een juridische dienst in uw Panzi-kliniek vrouwen aan om desondanks klacht neer te leggen: dat leidde al tot één veroordeling van een militieleider uit Kavumu. Het Internationaal Strafhof van zijn kant vervolgde drie militieleiders. Toch heerst de straffeloosheid. Is er nood aan een Internationaal Tribunaal voor Oorlogsmisdaden en Seksueel Geweld in Congo, zoals het Arusha Tribunaal er een was voor de Rwandese genocide?

“Absoluut. Ik denk dat de misdaden die in Congo gepleegd worden te vervolgen zijn onder het internationaal strafrecht, want het gaat in wezen om een geïnternationaliseerd conflict. We mogen nooit uit het oog verliezen dat er op een bepaald moment négen landen aan het vechten waren in Congo, waarvan verschillende oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid hebben begaan. Volgens het Mapping-onderzoeksrapport van de VN zijn er zelfs misdaden begaan die als genocide kunnen worden gecatalogiseerd. Als we deze misdaden onbestraft laten en de daders in hoge functies laten, zullen we blijvend instabiliteit hebben. Zolang ze hun macht behouden, zullen ze verhinderen dat de waarheid over hun misdaden bekend kan worden.

“De internationale gemeenschap doet niet genoeg. Ik denk aan de misdaden in Kavumu, waar jonge kinderen werden verkracht. De dag dat de verantwoordelijke militieleider werd opgepakt, stopte het geweld. Dit zou normaal moeten zijn, maar is nu uitzonderlijk. Zolang er geen gecoördineerd vervolgingsbeleid is, zullen allerlei gewapende groepen ons blijven vertrappelen. Hun seriële verkrachters doen bij ons nu gewoon door, zoals Dutroux bij jullie ook pas gestopt werd door politie en justitie.

“Als Congolezen vragen we geen speciale behandeling, hé. We vragen gelijke rechten, zoals oorlogsmisdaden in Ex-Joegoslavië, Sierra Leone en de nazi’s na WO II ook vervolgd zijn. Wetenschappelijke rapporten wijzen uit dat door de permanente conflicten in Congo sinds Mobutu’s vertrek er 6 miljoen doden vielen door geweld en daaruit voortvloeiende ontberingen. Zés miljoen. Kunnen we een rustig geweten hebben zolang de misdadigers niet berecht worden die er vandaag nog steeds rondlopen? Waarom zwijgen we? Omdat we hiervan profiteren? (toont zijn smartphone, wiens halfgeleiders mede gemaakt zijn met coltan dat in Congo werd geplunderd, red.).

“Er is ook nood aan waarheid en verzoening, voor de slachtoffers van de misdaden en herstelbetalingen. Dit is evengoed in het belang van de internationale gemeenschap die nu onevenredig veel investeert in civiele bescherming in vergelijking met justitie. De VN-vredesmacht Monusco bestaat al twintig jaar en kost tien keer zoveel als het Internationaal Strafhof ICC maar zou kunnen verdwijnen als een Strafhof de hoofddaders mag beoordelen.”

Wat kan België nog doen?

“België heeft universaliteit van jurisdictie in zijn strafrecht staan. Jullie zouden al een grote stap vooruitzetten als alle beschuldigden uit het VN Mapping Report een verbod zouden krijgen om naar België te komen of er handel mee te drijven. Jullie zouden ook sancties kunnen nemen tegen de maffieuze netwerken die coltan verhandelen. Congo en Rwanda sluiten nu wel akkoorden over ertsenhandel, maar dat neemt niet weg dat de rebellengroepen nog steeds diegenen zijn die bij ons de mijnen exploiteren. Er wordt dus aan internationale witwasoperaties gedaan.”

Doet president Félix Tshisekedi het desondanks beter dan zijn voorganger Joseph Kabila?

“Ja, zijn aanpak geeft me toch hoop. Dankzij zijn vrouw. Ze organiseerde vandaag een online conferentie met mezelf en overlevenden. Dat is een heel positieve evolutie. Nu nog de wetten en de rechtspraak die toegepast worden.”

U won de Nobelprijs voor de Vrede met Nadia Murad, een jezidi die zich als slachtoffer van seksueel misbruik ook uitsprak tegen dit soort oorlogsmisdaden in Irak. U bezocht haar en haar lotgenotes in Erbil. Welke gelijkenis trof u daar aan met Kivu?

“Naast de verwondingen is de ernst van het soort psychologische trauma’s is zeer gelijklopend. Toen ik vrouwen ontmoette in Dohuk, Irak, waren er vrouwen die me hun verhaal vertelden en daarbij bewusteloos op de grond vielen. Allemaal omwille van de flashbacks die ze kregen. Dit zie ik heel dikwijls gebeuren in ons hospitaal in Bukavu.

“Een tweede parallel zijn de kinderen die het resultaat zijn van een verkrachting en vervolgens door de gemeenschap worden verstoten, dikwijls samen met de moeder.”

Denis Mukwege: 'Zolang er geen gecoördineerd vervolgingsbeleid is, zullen allerlei gewapende groepen ons blijven vertrappelen. Hun seriële verkrachters doen bij ons nu gewoon door, zoals Dutroux bij jullie ook pas gestopt werd door politie en justitie.'Beeld Hilde Harshagen

In uw boek beschrijft u de geschiedenis van seksuele misdaden die door de eeuwen heen en tot vandaag als taboe worden behandeld in het strafrecht. U merkt deze cultuur vandaag nog bij westerse gesprekspartners?

“Een goed voorbeeld is mijn ontmoeting met vrouwen die tijdens WO II slachtoffer werden van verkrachting. Pas tien jaar geleden werd hun verhaal gedocumenteerd, want niemand wou er over horen. Seksuele misdaden hangen vast aan een cultuur van geschonden eer en waardigheid, waardoor ze heel dikwijls onder de mat worden geschoven.

“In het boek breng ik net daarom getuigenissen over het lijden van de vrouwen, want in tegenstelling tot vele samenlevingen vergeten de overlevenden hun verkrachting nooit. In Zuid-Korea ontmoette ik Kim Bok-dong, die als ‘troostmeisje’ was misbruikt door de Japanse bezetters. Haar verhaal, op 90-jarige leeftijd, is vandaag letterlijk hetzelfde als dat van de meisjes dat ik verzorg in de Panzi-kliniek. Ze droeg haar kwelling haar hele leven met zich mee. Mogen wij dat vandaag nog aanvaarden? Het idee ‘dat een vrouw maar moet zwijgen om haar eer niet te verliezen’ zorgt er net voor dat veel dat deze misdaden voortduren. De schande moet niet op de schouders liggen van de vrouw maar van de man die haar verkrachtte. Pas als onze samenlevingen verkrachtingen gaan beschouwen als een misdaad door mensonterende schurken in plaats van een misdaad die vrouwen onteert, gaan we stappen vooruitzetten.”

Hoe bereik je zo’n cultuuromslag?

“De opvoeding moet veranderen, al van kleins af aan. We moeten ons afvragen of we voldoende praten met onze jongens over wat verkrachting betekent. Zeggen we hen genoeg dat een seksuele relatie begint met het vragen van instemming aan je partner? Hoeveel mensen die ons gesprek gaan lezen, kregen dit aangeleerd via hun ouders? De meesten zullen het pas gaandeweg geleerd hebben, terwijl het toch deel uit zou moeten maken van de basiswaarden die je meekrijgt van thuis uit. Meisjes leren we nochtans wel vroeg dat ze ongesteld gaan worden, dat ze tijdens hun maandelijkse cyclus zwanger kunnen worden, dat ze de pil kunnen nemen, maar hoeveel vaders hebben gesprekken over seksualiteit en mannelijkheid met hun zonen? Te weinig, en dat terwijl veel samenlevingen de mannelijkheid wel nog onevenredig verheerlijken. Veel jongens moeten echt nog leren dat een vrouw volstrekt gelijke rechten heeft voor de wet, maar begin daar maar eens aan als je ziet dat ze zelfs bij jullie nog steeds niet op gelijke voet staan.”

In uw boek staat ook een schokkend Belgisch voorbeeld. Niet alleen opereerde u in Brussel een vrouw met interne verwondingen van een groepsverkrachting hier, ze werd ook nog eens niet geloofd door de politie...

“De politie had haar eerst in een cachot gegooid en wachtte te lang om hulp te bieden, ja. Dergelijke feiten gebeuren alleen maar door een gebrek aan opvoeding, of opleiding bij ordediensten, bijvoorbeeld. Weet u, ik hoor dit overal ter wereld. De eerste vraag die veel mannelijke agenten vragen aan slachtoffers van een verkrachting is: vertel eens wat u daar dééd? Of: was u uitdagend gekleed? En: ja, maar u had te veel gedronken hé? (maakt zich boos) Het is toch niet normaal dat ze eerst als schuldige worden ondervraagd? Het is toch niet omdat een vrouw te veel op had dat ze vraagt om verkracht te worden door een groep mannen?”

Denis Mukwege: 'Het is geen toeval dat tijdens de pandemie het aantal verkrachtingen en femicides ook in Europa is toegenomen. Of dat het aantal verkrachtingen steeg in New Orleans in de chaos na de doortocht van orkaan Katrina.'Beeld Hilde Harshagen

Bukavu, Brussel en New York hebben meer gemeen dan ze denken, schrijft u, want in wezen is er niet veel verschil tussen een verkrachter in Kivu en een zakenman die zich vergrijpt aan een stagaire of een Hollywood-regisseur aan een actrice?

“Inderdaad, en dat gebeurt in Brussel, Amsterdam, Parijs of NYC achter gesloten deuren in vredestijd, niet eens in tijden van oorlog en crisis die het handhaven van rechtsorde bemoeilijken. Het is geen toeval dat tijdens de pandemie het aantal verkrachtingen en femicides ook in Europa is toegenomen. Of dat het aantal verkrachtingen steeg in New Orleans in de chaos na de doortocht van orkaan Katrina. Geen enkele samenleving gaat graag in die pot roeren maar bij een economische, politieke of gezondheidscrisis springt het deksel van de rechtsstaat er altijd als eerste van af, en dan zie je pas hoe het ook hier snel kan overkoken. In steden zoals Parijs is er elke drie dagen een femicide, een moord op een vrouw door een partner. Dat zijn vreselijke cijfers, maar niemand staat daar bij stil. Vandaar bepleit ik mijn boek dat seksueel geweld behandeld moet worden als een globaal probleem. Het is geen ver-van-jullie-bedshow, het gebeurt ook hier elke dag.”

De affaire-Weinstein in New York gaf een vliegwiel aan de #MeToo-beweging, maar verloor samen met het einde van diens mediatieke proces aan kracht. Moet ze nu niet meer gaan focussen op het stille lijden achter gesloten deuren?

“De #MeToo-beweging is zonder twijfel een revolutie. Zoals in alle revoluties zijn er in het begin soms excessen en moet er worden gezocht naar een evenwicht. Het klopt dat de media plots allemaal over getroffen Hollywood-celebrity’s schreven en minder over de anonieme slachtoffers. Toch heeft de affaire-Weinstein wel geholpen om een doos van Pandora te openen.

“Het positiefste effect vind ik de moed die veel vrouwen hebben gevonden om zich uit te spreken tegen seksueel geweld (zoals de voorbije week in Elsene, MR). Het is alleen maar zo dat potentiële daders wel twee keer gaan nadenken voor ze grensoverschrijdend gedrag tonen, en wat daarvan de gevolgen kunnen zijn voor zichzelf, hun familie en hun loopbaan. De vrouwen die zich durven uit te spreken daartegen zijn bevrijde geesten.”

“Ik had grote moeite met de aanval van Catherine Deneuve en een aantal Franse actrices tegen de #MeToo-beweging. Het was een typische reactie van bourgeois-vrouwen die niet gewoon zijn om daarover te praten en zich conformeerden aan de machistische cultuur in de Franse cinema.”

Moeten sociale media ook een grotere verantwoordelijkheid aan de hand leggen, als kanalen die misbruikt worden voor misbruik en erg machistisch zijn in hun beeldvorming?

“Absoluut, het aantal meisjes dat wereldwijd zelfmoord pleegt omwille van online-misbruik of de beeldvorming op sociale media is dramatisch. Er is geen enkele wet die dat reguleert. Ook hier is er werk aan de winkel voor opvoeders en wetgevers.

“Laat ons een voorbeeld nemen aan mijn vriendin Eve Ensler die, zelf slachtoffer van misbruik, door haar Vagina Monologen een wereld deed opengaan voor het zelfbewustzijn van veel vrouwen. Ik gebruik haar verhaal om in Kivu de meisjes en vrouwen te helpen die dissociatief gedrag vertonen omdat ze hun vagina haten als bron van hun lijden. Ze kunnen maar genezen als ze hun lichaam weer graag zien.”

U haalt in uw boek een studie aan waaruit bleek dat jongeren die kijken naar gewelddadige pornografie drie keer meer kans maken om daden van agressie te plegen. Speelt ook dat een rol in Congo?

“Ja, ik behandel nu helaas ook soms kinderen die een ander kind mishandelden omdat ze toepasten wat ze gezien hadden op pornografische websites. We weten dat veel van die inhoud in scène is gezet in studio’s, maar die jongeren weten dat niet. Jongens denken dat ze alleen maar zo kunnen presteren, terwijl ze hun vriendinnetjes traumatiseren voor het leven. Ook daar is meer internationale regelgeving nodig. Dit gaat om vrijheid en recht. Daar waar de rechten van de enen beginnen, eindigt ook de vrijheid van de anderen.”

De kracht van vrouwen, een verhaal van moed en veerkracht, 336 pagina’s, is uitgegeven bij De Bezige Bij. € 24,99 | Ook verkrijgbaar als ebook