Direct naar artikelinhoud
InterviewSteven Van Gucht

‘Heel bizar, hoe het een ding werd dat ik mijn baard laat staan’: Steven Van Gucht is klaar voor ‘De slimste mens’

Steven Van Gucht: '‘Ik dacht: volgend jaar gaan ze me niet meer voor 'De slimste mens' vragen, dit is 'once in a lifetime'.’Beeld Thomas Sweertvaegher

Of hij de slimste mens ter wereld is, mag hij vanaf vanavond bij Erik Van Looy bewijzen. Nu houdt viroloog Steven Van Gucht de snel stijgende besmettingscijfers tegen het licht. ‘Ik ben het wel beu om over dat virus te praten.’ 

Dit interview vond plaats voor het Overlegcomité besloot om het Covid Safe Ticket uit te breiden en het mondmasker opnieuw in te voeren in winkels en binnenruimtes.

Een hand geven. Hebt u het intussen al gedaan? Wij niet, stellen we verrast vast, terwijl we de trappen van het architecturale pareltje midden in de Ukkelse bossen beklimmen waar het wetenschappelijk instituut Sciensano huist. Vrienden en familie hebben we alweer geknuffeld en gekust, maar een wildvreemde een hand geven? Het lijkt alsof het een handeling is die uit ons systeem is gewist.

BIO • geboren in 1976; groeide op in Merchtem en Opwijk • doctor in de diergeneeskunde • sinds 2010 hoofd van de dienst virale ziekten bij Sciensano • gastprofessor fa­culteit dier­genees kunde UGent • was vanaf begin 2020 als woordvoerder van het nationaal crisiscentrum het ‘gezicht’ van de coronacrisis  

“Van mij hoeft het ook niet”, zegt Steven Van Gucht, hoofd virologie in dit huis, nadat we hem netjes gemondmaskerd en op gepaste afstand hebben begroet. “Maar mensen doen het toch wel weer hoor, merk ik. En wanneer ze hun hand uitsteken, zal ik die aannemen. Ik kom toch nooit met mijn handen aan mijn gezicht, dat heb ik sinds het begin van de pandemie afgeleerd, en zolang je dan geen contact maakt met je mond, ogen of neus kan het ook geen kwaad.

“Ook betwijfelen we intussen of handhygiëne wel zo belangrijk is. In het begin van de pandemie hebben we daar zwaar op ingezet, ons baserend op de kennis die we van SARS hadden. Maar intussen weten we dat het de aerosolen zijn waarover we ons echte zorgen moeten maken. Afstand houden en ventilatie is veel belangrijker dan handhygiëne.”

Uit de cijfers blijkt dat we ook dat niet meer doen. Maandag werd zelfs het hoogste aantal besmettingen van het jaar genoteerd.

“En toch is het een heel ander verhaal dan voor het vaccinatietijdperk. Een jaar geleden zaten we in zowat dezelfde fase en werd exact in deze week besloten om de horeca weer op slot te doen. Zo niet hadden de ziekenhuizen de toevloed aan patiënten niet aangekund. Het was toen geen vraagteken of we naar meer dan tweeduizend opnames zouden evolueren, dat was een zekerheid. Vandaag kunnen we de belasting op intensieve zorg hopelijk beperken tot minder dan vijfhonderd bedden – tenminste, als mensen met een aantal eenvoudige voorzorgsmaatregelen rekening houden.”

Uw collega Geert Molenberghs pleitte deze week voor het gebruik van het Covid Safe Ticket in Vlaanderen en de herintrede van de mondmaskers.

“Tja, het Covid Safe Ticket. Sommige van de meest riskante dingen die ik tot nog toe heb gedaan, zijn covid safe events. Je gaat naar een receptie, wordt gescand bij binnenkomst en hop, vervolgens vervallen alle regels. Zeker in mijn geval, iedereen wil met je komen praten. Ik heb echt al gedacht: ik heb nog nooit zoveel risico gelopen als nu. Dus de ‘safe’ in dat ticket stoort me een beetje, alsof wij als gevaccineerden niet besmet kunnen raken en anderen niet kunnen aansteken. Het is een ongelukkige naam voor een instrument dat wel nuttig kan zijn. 

“Het mondmasker herinvoeren zou zeker een goed idee zijn, maar dat noem ik niet echt een verstrenging. Wij zijn altijd blijven zeggen dat je het beter nog zou dragen. Ik draag het zelf sowieso nog steeds in de winkel.”

Dan bent u toch een van de weinigen. Op 1 oktober, de dag van de versoepeling van de mondmaskerdracht, was ik ‘s ochtends in de supermarkt. Je kon de mensen die geen masker droegen op één hand tellen. In de namiddag was ik in een andere winkel en daar was nog welgeteld één klant met een masker op.

“Ik weet het. Ik lette er afgelopen zaterdag ook op: ik denk dat 5 procent al een overschatting is.”

Erika Vlieghe was deze week de enige studio­gast in De afspraak die nog een mondmasker droeg. Dat wordt dan bijna absurd.

(zucht) “Ja, mensen staan er niet meer voor open. Daarom moeten we blijven uitleggen waarom we er wel eentje opzetten. Ik heb mijn mondmasker overigens vorige week ook veel gedragen, omdat ik een beetje keelpijn had.”

“Ik zeg dan er ook steeds bij waarom ik dat doe. Ik hoop dat mensen dan minder gegeneerd zullen zijn om hetzelfde te doen. Dat lijkt me overigens geen slechte richtlijn om sowieso te behouden: voel je je niet helemaal lekker, draag dan een ­masker.

“Maar als ik dus zeg dat er geen grote verstrengingen nodig zijn, heb ik het over sluitingen, sluitingstijden vervroegen enzovoort. Daar is echt geen draagvlak meer voor. Met het mondmasker lag dat anders. Dat draagvlak was niet weg, of toch niet tot de politiek het begon neer te zetten als iets dat ons van onze vrijheid berooft, iets slechts dat ons is aangedaan en waarvan we zo snel mogelijk weer af moeten.

“We hadden beter een paar maanden gewacht met het mondmasker weg te gooien, tot na de winter in ieder geval. Het was sowieso nooit ons idee dat we dat volgende zomer of winter nog zouden verplichten.”

Zouden de cijfers dan nu niet zo gestegen zijn?

“Het is heel moeilijk om te zeggen wat de impact zou zijn geweest, maar het zou de trend niet gekeerd hebben. Kijk naar Nederland, het Verenigd Koninkrijk, Denemarken: overal zijn de regels net iets anders en overal is de dynamiek exact dezelfde, hoogstens met een paar dagen verschil. Alleen Duitsland volgt niet, maar dat is al de hele pandemie een buitenbeentje. De aanpak daar was misschien een tikje consequenter dan elders, maar ik denk dat het ook aan de volksaard ligt. Regels werden er wellicht beter, plichtsbewuster opgevolgd.”

In twee weken tijd ging het aantal besmet­tingen maal twee. En toch voel je amper urgentie op straat. Is dat ook niet omdat we weten wie nu in ziekenhuizen ligt: de niet-gevaccineerden en de ouderen met al sterk verzwakte immuniteit? We voelen ons niet meer bedreigd?

“De gevaccineerden voelen zich veiliger en geruster dan een jaar geleden. Dat is ook terecht, ik ervaar dat zelf ook zo. Ik ben heel wat geruster nu ik weet dat mijn 78-jarige vader beter beschermd is. Ik weet dat de kans dat de ziekenhuizen nog in het rood gaan kleiner is geworden. Maar aan de andere kant sterven er elke dag nog tien à elf mensen aan de gevolgen van covid. Vaak zeventigers, jonge tachtigers die nog niet aan het einde van hun leven waren. Misschien dat zij aan een griep ook  bezweken waren, maar dat weten we niet. In elk geval is dat aantal ook niet zomaar verwaarloosbaar: we hebben het dan uiteindelijk nog steeds over 3.600 doden per jaar.

Lees ook:

Griep, verkoudheid of het coronavirus? Dit is het verschil in symptomen

Wat is toch die nieuwe variant waarvoor Marokko zijn vliegtuigen aan de grond houdt?

Wie ligt exact met covid-19 in het ziekenhuis? We weten het nog altijd niet

“Wat zeker ook meespeelt, is dat er een soort tolerantie is gekomen voor het feit dat er nog steeds zoveel zieken en doden zijn. De mentale gezondheid is natuurlijk ook belangrijk en we kunnen het niet meer opbrengen. Als we naar de modellen van biostatisticus Niel Hens kijken, dan zie je dat we ook met relatief milde maatregelen de ziekenhuizen kunnen helpen, maar we moeten ze wel toepassen, natuuurlijk. We zitten nu aan 230 mensen op intensieve zorg. Dat kan naar 500 gaan, misschien iets meer, maar 1.000 patiënten op intensive care, dat verwachten we op dit moment gelukkig niet meer.” 

Dat klinkt ook luguber: strengere maat­rege­len hoeven niet, want we hebben nog een marge van 270 bedden.

(zucht diep) “Is dat luguber? Ja. Maar het is wel cruciaal dat we de ziekenhuisbezetting zo laag mogelijk houden. Vijfhonderd bedden op intensieve zorg zou opnieuw een heel zware belasting zijn. Het zou helpen mocht de vaccinatiegraad nog hoger worden. Meer dan de helft van de mensen op intensieve zorg is niet gevaccineerd.”

Geldt voor hen: eigen schuld, dikke bult?

“Kijk, wie gevaccineerd is, heeft negen keer minder kans op ziekenhuisopname, negen keer minder kans op overlijden. Dat zijn de keiharde feiten. Ik kan dat nog honderd keer zeggen. Gaat dat die mensen overtuigen? Ik krijg de mails elke dag binnen hoor, met alle theorieën en argumenten tegen een vaccin. Maar hoeveel miljard mensen zijn er intussen gevaccineerd en nog altijd in goede gezondheid?

“Op den duur wordt dat lachwekkend, mocht het niet zo wrang zijn. Want die desinformatie kost mensenlevens, hè. Dat moeten we goed beseffen. Juist dat wat zij het vaccin verwijten, veroorzaken ze indirect zelf. Kijk naar landen als Roemenië of Bulgarije, landen met een vaccinatiegraad van amper 40 procent omdat het wantrouwen tegenover de overheid en vaccins daar zo groot is. Wel, de ziekenhuizen liggen daar vol. Patiënten moeten naar het buitenland verhuisd worden. Daar wordt echt opnieuw gesproken over nieuwe lockdowns.

‘In de winter zal de grootste druk van het vat zijn. vanaf het voorjaar zullen we nog heel weinig over corona horen.’Beeld Thomas Sweertvaegher

“Wij hebben zo veel kritiek gekregen in het begin. België is natuurlijk ook echt heel zwaar getroffen in die eerste golf. En voor u iets zegt: ja, er zijn ook fouten gemaakt. De woon-zorgcentra waren heel slecht voorbereid. Het testen raakte niet snel op punt en er was een tekort aan capaciteit. De mondmaskers waren er niet en het belang werd lang onderschat. Daar heb ik, in navolging van de wetenschappelijke consensus, ook aan meegewerkt. Mea culpa. Maar ik heb ook exact diezelfde fouten in andere landen zien terugkomen.”

Nog zo’n inconsistentie: tot enkele maanden geleden beweerden alle experts uit­drukke­lijk dat kinderen niet de motor van de epidemie waren. Ook u. Vandaag zeggen jullie exact het omgekeerde. 

“Toch ben ik daar nog steeds niet van overtuigd.”

U zei deze week nochtans zelf dat wanneer de viruscirculatie bij jongere generaties toe­neemt, de oudere generaties vroeg of laat volgen. Biostatisticus Geert Molenberghs stelde het nog iets explicieter: ‘Lagere scholen hebben een zekere motorfunctie, want sinds kort zie je ook de cijfers bij de dertigers en veertigers – de generatie van de ouders – omhooggaan.’

“Natuurlijk zien we heel veel besmettingen bij kleine kinderen, maar ze zijn ook niet gevaccineerd. En zij steken hun ouders aan, dat klopt allemaal. Maar, stel dat deze stijging echt zo hard door het leerplichtonderwijs werd gedreven, dan hadden we die toename toch al veel ­eerder moeten zien? De scholen zijn open sinds 1 september. De stijging manifesteert zich pas sinds oktober.” 

Blijft u er dan ook bij dat kinderen vorig jaar niet de super­verspreiders van de pandemie waren?

“Nog minder, want intussen zitten we met de besmettelijkere deltavariant. Kijk eens naar landen die scholen gesloten hebben en de landen die ze opengehouden hebben: zulke grote verschillen zie je niet in de dynamieken. Oké, we hadden de scholen nog langer kunnen sluiten. Maar wat is de prijs die de jeugd daarvoor betaalt? Sorry, die vind ik buitensporig hoog in vergelijking met de eventuele winst die je boekt.”

Je hoeft ze niet te sluiten. De huidige cijfers zouden een reden kunnen zijn om mond­maskers en CO2-meters op school toch te verplichten.

“Daar valt zeker wat voor te zeggen. Maar nogmaals: de reden voor de stijging is voor mij evenzeer te zoeken bij de heropening van het nachtleven, het wegvallen van restricties in de horeca, het slechtere weer waardoor we veel meer binnen afspreken, en vooral niet te vergeten: de start van het hoger onderwijs. En ook daar denk ik niet dat je naar de contacten in de auditoria moet kijken. Het probleem ligt bij het studentenleven met de nauwe sociale contacten daarbuiten, en het feit dat die studenten van hun kot naar huis gaan en omgekeerd.” 

Hoeveel golven komen er nog voordat we ons evenveel zorgen gaan maken over Covid-19 als over griep?

“Goh. Het virus vindt nu nog genoeg mensen om intens te kunnen circuleren, maar ook dat gaat verdwijnen. En iedere volgende golf zal waarschijnlijk wat kleiner worden. Elke week zitten we een stapje dichter bij de populatie-immuniteit. Die gaat het virus niet verhinderen om te circuleren, maar dat zal er wel voor zorgen dat de ernst van de gevolgen van een besmetting nog zullen verminderen. Maar uiteindelijk zal dit overgaan. Laten we nu eerst deze golf nog even uitzitten.”

Maar vanaf 2022 leiden wij opnieuw een onbezorgd leven?

“Met het virus leven, uiteindelijk gaan we dat doen, zeker. Als we dat voor een stuk al niet doen. Het moment zal komen dat we de quarantaines zullen opheffen.”

“Nu nog niet, daarvoor krijgt het virus nog te veel ruimte en is er nog te veel brandstof aanwezig. Maar na deze winter, wie weet. In het voorjaar en de zomer zullen we volgens mij nog heel weinig over corona horen, en tegen de winter van 2022 zal de grootste druk wel van het vat zijn.”

Zijn we dan zeker dat er geen nieuwe varian­ten meer zullen opduiken?

“Integendeel, het is een virologische zekerheid dat er nieuwe varianten zullen opduiken. Wanneer de deltavariant iedereen heeft geraakt die hij kon raken, en we voldoende immuniteit tegen die variant hebben opgebouwd, ontstaat er ruimte voor een nieuwe. Die zal wat afwijken van die deltavariant en zal die immuniteit voor de deltavariant partieel kunnen ontduiken. Maar met een beetje geluk gaat die niet ziekmakender of besmettelijker zijn. 

“Een nieuwe variant die alles weer compleet op zijn kop zet, lijkt me niet zo waarschijnlijk. Er zit een biologisch plafond op wat een virus kan.”

En dus is die derde prik voor iedereen over­bodig?

“Nee, het lijkt me absoluut mogelijk dat we dat wel gaan doen. Het is een goede voorzorg. En zeker voor de mensen met een verhoogd risico. Maar ook voor hen is het momenteel meer voorzorg dan noodzaak, hoor.

“Maar na die derde prik moeten we wel heel kritisch blijven of verdere vaccinaties echt nodig zijn. In Israël zijn ze al bezig over een vierde prik. Maar puur om de antistoffen zeer hoog te houden, om besmetting volledig tegen te gaan. Dat is op termijn een illusie, als je het mij vraagt, zo werkt ons lichaam niet. Antistoffen hebben na verloop van tijd de neiging om te zakken. Misschien dat over een jaar of langer, wanneer zou blijken dat de bescherming tegen ernstige ziekte veel is teruggezakt, een vierde prik aan de orde is. Maar dat is een totaal andere logica dan degene die men in Israël hanteert.”

Heel veel mensen hebben vandaag last van virale infecties en velen hebben de indruk dat ze daar veel zieker van zijn dan vroeger. Is onze immuniteit verzwakt door corona of zit dat vooral in ons hoofd?

“Ik hoor dat ook in mijn omgeving. Het zou best wel kunnen dat we dat vooral zo ervaren, omdat we door mondmaskers, handhygiëne en afstand anderhalf jaar lang amper zijn blootgesteld aan andere virussen en we een beetje vergeten waren hoe dat voelde, een verkoudheid. Waardoor het misschien ook harder aankomt. Maar ik sluit niet uit dat onze immuniteit tegen deze virussen effectief wat zwakker is, al zijn daar voorlopig geen bewijzen voor.

“Vooralsnog doen er in ieder geval niet meer griepachtige aandoeningen of infecties van de bovenste luchtwegen de ronde dan vroeger. Het lijkt me in alle geval een goed argument om je dit jaar toch tegen de griep te laten vaccineren. Beter het zekere voor het onzekere nemen.”

Bent u het eigenlijk nog niet beu om steeds over dat virus te praten?

“O ja, natuurlijk ben ik het al lang beu. Vorige week zag ik de cijfers stijgen en ik dacht: lap. (slaakt een diepe zucht)

“Maar ja, zwijgen is ook geen optie. De pers gaat het sowieso brengen. Als wij niet communiceren, zoeken jullie andere stemmen. Met Sciensano zitten wij ook aan de bron, alle cijfers komen hier binnen, ik zit ook in de GEMS (de groep van experts voor ­management­strategie van ­Covid-19, red.), dus je kunt je niet verstoppen. En je wilt het verhaal goed blijven kaderen; als je niet goed communiceert, verlies je ook grip op de situatie.”

Gelukkig kunt u vanaf donderdag een ande­re kant van u laten zien: vanaf dan treedt u aan in De slimste mens. Daar kijkt u geweldig naar uit, lezen we in Dag Allemaal. Heeft het publiek zo’n verkeerd beeld van u? 

“Nee, helemaal niet. Ik lach wel eens graag en heb een goed gevoel voor humor, hoor. Maar in De slimste mens zal ik ook nog steeds vrij serieus zitten, ik ben gewoon zo. Het is vooral plezant om eens geen slecht nieuws te moeten brengen.”

Hebt u niet getwijfeld om mee te doen? Niet bang om af te gaan en er na één aflevering uit te liggen?

“Nee, De slimste mens wilde ik nu wel echt graag doen. Dat programma bestaat twintig jaar, dat is een instituut, iedereen kent dat, dat is goed gemaakt. Ik dacht: volgend jaar gaan ze me niet meer vragen, dit is een once in a lifetime.”

Hoe hard is uw leven op zijn kop gezet? Ik vermoed dat u twee jaar geleden niet had vermoed ooit in Dag Allemaal te staan?

(lacht) “Nee, niet bepaald. Ik had zelfs nooit gedacht ooit in De Morgen te staan. Of misschien met een kleine quote over de griep of zo, onderaan een stuk en zeker niet met foto. 

‘Ik had nooit gedacht ooit in ‘De Morgen’ te staan. Of misschien met een kleine quote over de griep of zo.’Beeld Thomas Sweertvaegher

“Maar ja, dat overkomt je, zeker? Op 26 januari 2020 heeft de directeur van Sciensano me om tien uur ’s avonds gebeld om te zeggen dat ik de volgende dag telefoon zou krijgen van Tom ­Auwers, de directeur van de FOD Volksgezondheid, en dat hij me zou vragen om onmiddellijk een wetenschappelijk comité op te richten dat advies zou geven over dat nieuwe coronavirus.

“’s Anderendaags belde Auwers effectief, in ­militaire stijl. Dat vind ik goed, dat was duidelijk: ‘Gij gaat een comité oprichten en vanaf nu gaat ge alleen nog met corona bezig zijn, al de rest laat ge vallen.’ Zo is het min of meer letterlijk ­gegaan.”

En u zag dat meteen zitten?

“Had ik dat kunnen weigeren? Wellicht, maar dat is mijn stijl niet. Dat wordt je gevraagd en je doet dat. Voor de middag had ik Marc Van Ranst en Erika Vlieghe al gebeld en dat comité opgericht. 

“Maar u hebt gelijk, het is een radicale verandering. In het wereldje kende men mij wel, maar daarbuiten was ik voor corona een nobody. Ik had initieel ook niet door dat ik een bekende kop geworden was. Ik was zo bezig met corona... Dan kom je nog eens buiten en staart iedereen je aan.” 

Meer dan dat. Toen mijn buurvrouw van dit interview hoorde, reageerde ze jaloers: ‘O, met hem zou ik ook wel eens willen ­af­spreken.’ Dat is dan niet om het over virussen te hebben.

(lacht) “Ook dat is absoluut nieuw voor mij. Ik heb nooit veel succes gehad bij de vrouwen, wel veel geluk, maar dat is iets heel anders. Ik was altijd die stille figuur in de luwte. Een haantje-de-voorste of een spring-in-’t-veld ben ik nooit geweest. Dus ja, dat zal ook wel weer verdwijnen. Het ebt nu al weg.”

De stroom aan liefdesbrieven is al ver­min­derd?

(lacht) “Het is minder, al krijg ik wel veel positieve reacties op mijn baard. Heel bizar, hoe het een ding werd dat ik mijn baard laat staan. Hoeveel mannen doen dat wel niet? Maar bij mij zou er een of andere grote stilistische ingreep achter zitten. Niet dus. Maar er is nu zoveel om te doen geweest dat ik hem ook niet meer durf af te doen. Misschien over een jaar, wanneer ik niet meer op tv kom. Dat moment komt onherroepelijk ook.”

Gaat u de aandacht niet missen? Ik heb de indruk dat die u nog best goed afgaat.

“Laten we zeggen dat de bezorgdheid over mijn relationele status niet echt nodig is. Maar zo gaat dat. Je lost tussen neus en lippen dat je zoon veel alleen thuis is nu, aangezien je gescheiden bent, en hop, het spel zit op de wagen. Ik heb ook ­geprobeerd mijn privéleven af te schermen, met wisselend succes. Mijn buurvrouw kent ­iedereen nu wel, omdat ik verteld had dat zij in de eerste lockdown mijn strijk deed en voor me kookte. Dat vond ze zelf ook niet erg. Maar op mijn Instagram zal ik alleen foto’s van mezelf posten. Voor de rest vind ik het allemaal wel meevallen, hoor.

“Alhoewel, soms kom je gekke dingen tegen. Wij zeggen dat Nederlanders overal zitten, maar met Vlamingen is dat dus even erg. Vorig jaar was ik op vakantie in Tirol en heb ik boven op een gletsjer op 3.000 meter hoogte handtekeningen staan uitdelen en voor selfies geposeerd. Vind ik dat erg? Nee. Maar het is nu ook wel eens plezant om anoniem in Brussel rond te lopen. Het is goed dat het straks voorbij is. Al gaat het zeker wel anders zijn.”

Saaier vooral, toch?

“We gaan weer meer opgesloten zijn in onze kleine virologenwereld. Pas op, daar geven we ook voordrachten. Interviews aan gespecialiseerde bladen als Medi-Sfeer. Maar ik geef toe dat dat van een andere orde is. Dat is ook zo grappig: mijn oude wereldje, dat was er een van andere grijze figuren zoals ik die op kleine congressen samentroepten. Marion Koopmans uit Nederland, Anders Tegnell uit Zweden. Nu zijn dat ‘Grote Namen’. Voorheen kenden wij elkaar en dat was het, voor de rest keek niemand naar ons om.

“De eerstvolgende keer dat we elkaar fysiek gaan zien, zullen de verhalen wel loskomen, vermoed ik. Allicht gaan we dan pas beseffen: wow, dat is hier wel bijzonder geweest.”