Hoe de islam verdwijnt uit de Arabische wereld: ‘Thuis speelden ze toneel, ze deden alsof ze goede moslims waren’

Geloofsafval rukt op in de Arabische wereld. De atheïsten groeien niet alleen in zichtbaarheid, ook in aantal nemen zij toe. Bovendien hebben jonge Arabieren een steeds lossere relatie met het geloof. Zoiets als een God, misschien bestaat dat wel, maar van de strenge regels en het klerikale gezag trekken ze zich minder aan.

Voor de goede orde: de islam staat niet op verdwijnen. Het Midden-Oosten is zeer religieus. De grote meerderheid van de bevolking beschouwt zich als moslim en gedraagt zich daarnaar. Er wordt volop gebeden, de Koran wordt geraadpleegd, de vastenmaand wordt massaal gerespecteerd. De islam is de maatschappelijke norm, en blijkt daarin vaak behoorlijk dwingend.

Toch zit de rot in het religieuze bouwwerk, zo blijkt uit gesprekken met jonge Arabische atheïsten en met wetenschappers die het fenomeen van geloofsafval onderzoeken. Door betere scholing en het internet, door toenemende verstedelijking en culturele mondialisering worden jongeren blootgesteld aan andere zienswijzen en levensstijlen die aantrekkelijker zijn dan de ‘saaie zedigheid’ van de vrome islam. Daarnaast heeft het prestige van de islam een deuk gekregen door de beroerde staat van dienst van islamistische partijen.

Ook komen jongeren in hun persoonlijke leven in botsing met de islamitische waarden. Voor vrouwen en meisjes is dat vooral de genderongelijkheid die inherent is aan de reëel bestaande islam, een onrechtvaardigheid die twijfel zaait over de waarheidsclaims van de godsdienst als zodanig. Sommigen knappen af op een ander soort tegenstrijdigheid: hoe fanatieker mensen in hun omgeving de religie in woorden belijden, hoe groter vaak de hypocrisie. De 30-jarige Liam Sabbagh, een in 2013 naar Istanbul gevluchte Syriër, kreeg schoon genoeg van de conservatieve landgenoten die zich, de islam in de mond bestorven, opwierpen als voorlieden van het Syrische verzet.

“Ze logen en bedrogen”, zegt hij boven een cappuccino. “Ze beloofden van alles, maar deden niets. Ze zamelden krankzinnig veel geld in en gaven de baantjes aan vrienden en familie. Ik werd niet van het ene moment op het andere atheïst, mijn vertrouwen in de religie daalde geleidelijk. Maar op een zeker moment besloot ik: hier hoor ik niet meer bij.”

Het probleem met het meten van geloofsafval in het Midden-Oosten is dat het een groot taboe is. Velen durven er niet voor uit te komen. Menig waarnemer meent daarom dat de afkeer van religie in de Arabische wereld veel groter is dan de beeldvorming wil en dan uit onderzoeken zou blijken.

Zelfs binnen families kan de vrees voor de publieke schande leven. Lena Richter, die aan de Radboud Universiteit Nijmegen werkt aan een proefschrift over geloofsafval in Marokko, sprak een jonge vrouw die op haar 18de met grote schroom tegen haar vader en moeder zei niet te willen meedoen aan de ramadan, omdat ze niet langer in God geloofde. De ouders reageerden tot haar grote verrassing niet boos, maar opgelucht.

“Zij waren óók atheïst”, zegt Richter. “Dat hadden ze alleen nooit tegen hun kinderen durven zeggen, uit angst dat die op school of bij de buren hun mond voorbij zouden praten. Dat zou de familie een slechte naam geven. Al die tijd hadden ze thuis toneel gespeeld, gedaan alsof ze goede moslims waren. De Koran lag in de woonkamer.”

Hetzelfde overkwam Aws Kareem, een 29-jarige Irakees die tien jaar geleden met zijn familie naar Turkije vluchtte. Ook hij deed als kind mee aan alle religieuze gebruiken, ook hij ontdekte pas als jongvolwassene dat zijn vader – net als hijzelf inmiddels – atheïst was.

Met terugwerkende kracht begreep hij plots bepaalde gesprekken beter, vroeger met zijn vader in de tuin van hun woning in Bagdad. “Hoe weet je dat God wil dat je vast?”, had zijn vader gevraagd. “Waarom denk je dat er een God is? Denk je echt dat God een engel naar de grot van Mohammed kon sturen?” Zaadjes van de twijfel, die gaandeweg uitgroeiden tot het besluit niet langer in God te geloven.

Vrijhaven Istanbul

De diaspora maakte het eenvoudiger te ontsnappen aan de taboes en aan de druk van de publieke schande. Op twee Zoom-contacten na spraken we de Arabische atheïsten in het kosmopolitische Istanbul, een vrijhaven voor dissidenten en vluchtelingen uit het Midden-Oosten.

Turkije is bovendien een land waar de afkalving van het geloof tastbaar is. Ondanks de pogingen van de regering-Erdogan een islamitische voetafdruk te zetten, gaat de Turkse samenleving een tegenovergestelde kant op. “Turkije islamiseert niet, het wordt juist steeds seculierder”, stelde de Volkskrant vorig jaar vast. Godsdienst speelt een steeds kleinere rol in het dagelijks leven, ook in het conservatieve binnenland.

Het baart de Turkse regering grote zorgen. Zelfs op de islamitische Imam Hatip-scholen heeft het ‘deïsme’ een hoge vlucht genomen, zo stelde het ministerie van Onderwijs in 2018 geschrokken vast. Veel scholieren geloven nog wel in God, maar laten zich verder niet meer door de religie voorschrijven hoe te leven. Diyanet, het Turkse departement van Godsdienstzaken, zag medio september zijn jaarbudget met 320 miljoen euro verhoogd worden tot 1,6 miljard, maar het lijkt dweilen met de kraan open.

Ook in een ander niet-Arabisch land in het Midden-Oosten wordt de islam minder nagevolgd dan algemeen gedacht en dan de leiders beweren. In Iran zegt circa 20 procent van de bevolking in God noch in een hiernamaals te geloven. Dit blijkt uit een grootschalig onderzoek vorig jaar van de Group for Analyzing and Measuring Attitudes in Iran (Gamaan).

Bijna 60 procent is geen fan van de hijab en eenzelfde aantal was tegen godsdienstonderricht op school.

Uiteraard zegt dit op zich niets over de Arabische regio. De bevolking van Iran is wereldser dan die van de meeste andere landen in het Midden-Oosten. En het bewijst nog geen toename van geloofsafval, er is immers maar op één moment gepeild.

Een indicatie van wat er in de Arabische wereld gaande is, biedt een onderzoek van Arab Barometer, een sinds 2006 bestaand instituut van Princeton University en de universiteit van Michigan. Het project, waarvoor geregeld tienduizenden mensen worden ondervraagd, is het grootste in zijn soort in het Midden-Oosten.

Het aantal mensen in elf Arabische landen dat zich ‘niet-religieus’ noemt, steeg van 8 procent in 2013 tot 13 procent in 2019 (‘zeer religieus’ en ‘enigszins religieus’ waren de andere opties). De stijging was het grootst onder jongeren tot 30 jaar. Van hen zei 18 procent  in 2019 niet-religieus te zijn.  Het aantal zeer religieuzen daalde onder jongeren licht, van 29 naar 27 procent.

Arabische Lente

Een scharniermoment in het proces van geloofsafval was 2011, het jaar van de Arabische Lente. De opstanden brachten niet alleen regimes aan het wankelen, ook gevestigde opvattingen en hoogstpersoonlijke overtuigingen. Duidelijk is dat niet alleen het aantal atheïsten, maar ook hun zichtbaarheid groter is geworden, vooral op sociale media.

In Egypte zag na 2011 een groot aantal blogs en YouTube-kanalen het licht waarin de bijl werd gezet in de wortels van het geloof – de islam zowel als het christendom. Eindelijk vonden niet-gelovigen elkaar en konden ze van gedachten wisselen. “Dat leidde tot een hoogoplopend debat onder religieuze autoriteiten en in de staatsmedia over hoe dit alarmerende fenomeen aan te pakken”, aldus expert Karine Van Nieuwkerk. Praatprogramma’s op tv doken een jaar of vijf geleden op de zaak.

Alle onderzoekers signaleren dezelfde factoren die leiden tot religieuze twijfel, zoals de achterstelling van vrouwen in de islamitische traditie en wetgeving. Voor veel jonge vrouwen – beter opgeleid dan hun moeders – is dat niet langer acceptabel. Voor veel jonge mannen overigens ook niet. Ook in Turkije is het een van de voornaamste aanjagers van het geloofsafval, samen met de vruchteloze pogingen van president Erdogan de islam er bij de mensen in te stampen.

“De islam is niet eerlijk voor vrouwen”, zegt de 26-jarige Sanar telefonisch vanuit Bagdad. “Mannen mogen vrouwen controleren. De vrouw moet gehoorzamen aan haar vader, broer, echtgenoot. Als kind vroeg ik me al af: God, waarom is dat? ‘Gewoon gehoorzamen’, zei mijn familie dan. ‘God zal je straffen als je die vraag stelt.’ Nu geloof ik niet langer in God, ik geloof in mensenrechten.”

“Vrouwen in het Midden-Oosten hebben meer redenen dan mannen om de religie te verlaten”, zegt Brian Whitaker, oud-redacteur van The Guardian en auteur van het  boek Arabs Without God (2017). Dat betekent overigens niet dat zij dat ook vaker doen. Uit de kast komen als ongelovige is moeilijker voor vrouwen, omdat het bij hen wordt gekoppeld aan zedeloosheid. Veel meer mannen dan vrouwen in het Midden-Oosten geven aan niet-religieus te zijn.

Ook de terreur van Islamitische Staat heeft bijgedragen aan de religieuze afkalving. “In Tunesië heeft IS een paar grote aanslagen gepleegd op toeristen”, zegt Michael Robbins, directeur van Arab Barometer. “Ook kwamen veel strijders in Syrië uit Tunesië. Op Tunesische jongeren heeft dat grote invloed gehad. ‘Als dat de islam is, wil ik daar geen deel van uitmaken’, zeiden velen.”

Tunesië springt er toch al uit. Het van oudsher seculierste land in de Arabische regio telt naar verhouding de meeste ongelovigen. Het aantal niet-religieuzen steeg volgens Arab Barometer tussen 2013 en 2019 van 16 naar 31 procent van de bevolking. Van de mannen zei 47 procent niet gelovig te zijn (vrouwen 15 procent), van de jongeren tot 30 jaar 46 procent. Vermoedelijk is het bij jonge mannen dus nog aanzienlijk hoger.

 Van hun voetstuk gevallen

In Tunesië, Libië en Egypte deed zich tijdens de opstanden van 2011 een opmerkelijk fenomeen voor: de autoriteit viel van zijn voetstuk. Eerst in de persoon van de ooit onaantastbaar geachte leider (Mubarak, Kadhafi, Ben Ali), maar als gevolg daarvan ook andere gezagsdragers: de autoritaire vader en, jawel, God.

“Iedereen onder de 30 groeide op met de wetenschap dat Hosni Mubarak president was”, zei Elham, een jonge Egyptische atheïst tegen Van Nieuwkerk. “Dat we in staat waren om hem te verjagen, met zovelen, bracht veel jongeren tot de gedachte: als hij weg kan, kunnen we elke autoriteit verbannen. Dus hoe zit het dan met de autoriteit van God?”

Die twijfel leidde lang niet bij iedereen tot een expliciete keuze voor het etiket ‘atheïst’. In de Arabische wereld is dat een zeer controversiële term, die kan leiden tot maatschappelijke uitsluiting en zelfs geweld. Bovendien hebben niet alle twijfelaars gebroken met het godsconcept. Vaak betreft het afscheid de religieuze instituten en voorschriften. ‘Agnost’ is alweer een mildere term. Men zou ook van ‘secularisering’ kunnen spreken, al kan dat leiden tot begripsverwarring. Zo is in het niet-Arabische Turkije ‘deïsme’ een gangbaar begrip.

“In Egypte noemen veel mensen zich la dini”, zegt Van Nieuwkerk. Met die Arabische term, die zo ongeveer ‘niet-religieus’ betekent, plaatst iemand zich buiten het geloofssysteem, maar het is tamelijk breed, het omvat allerlei vormen van afstand nemen van het geloof. “Anderen zeggen een ‘religieuze crisis’ te beleven. Daarmee suggereer je dat je wellicht nog tot inkeer kunt komen.” En sommigen komen tot inkeer, ze gaan in verschillende fasen van hun leven heen en weer tussen geloof en ongeloof, beschrijft Van Nieuwkerk in haar boek Moving In and Out of Islam.

Hoe dan ook is er door alle genoemde factoren iets in gang gezet in de Arabische wereld, en de richting is duidelijk: minder religie in het dagelijks leven en in de hoofden van de burgers. Het is een glijdende schaal die kan eindigen in 24-karaats atheïsme, of voorlopig tot rust komt ergens halverwege vroomheid en afvalligheid.

“Ik heb jongeren gesproken die zeer conservatief waren opgevoed en veel in de Koran lazen”, zegt Richter, die onderzoek doet naar humor en andere subtiele vormen van verzet onder ex-moslims. “Maar dan vonden ze daarin een tegenstrijdigheid. Dat bracht hen steeds meer aan het twijfelen. Een domino-effect.”

“Heel complex”, noemt Richter het. En als iemand zijn geloof verlaat, betekent dat niet dat die persoon meteen alles ervan afwijst. Veel mensen gaan er soepel mee om. 

“Ik zie een relaxtere vorm van geloof ontstaan”, zegt Brian Whitaker. “Mensen in de Arabische wereld bewegen zich stilletjes weg van de religie.”