We leven in lawaai, maar Vlaanderen heeft nog stille plekken: ‘Hier wandelen maakt het hoofd leeg’

Populierenbladeren ratelen in de wind. In het struikgewas slaat een winterkoninkje alarm. Verder alleen maar stilte. Oké, op een achter ons bulderende tractor na dan, met een spoor ruziënde kauwen en kraaien in zijn kielzog. “Het is hier nu eenmaal landbouwgebied”, zegt Micheline Van der Stricht, terwijl we uitkijken over de glooiende velden en het Raspaillebos. “Maar het kan hier echt heel stil zijn.” Van der Stricht is stiltegids in Dender-Mark, dat als eerste stiltegebied in Vlaanderen internationale erkenning krijgt als Urban Quiet Park, een bekroning door Quiet Parks International voor rustige gebieden in een stedelijke omgeving.

Het volledige gebied Dender-Mark beslaat 28 vierkante kilometer. Het is het oudste stiltegebied in Vlaanderen. Daar zijn er inmiddels tien van, waaronder de Kalmthoutse Heide, de Liereman in Oud-Turnhout en Altenbroek in Voeren. Het zijn gebieden waar het geluidsniveau gemiddeld de 35 decibel (dB) niet overschrijdt en waar weinig ‘gebiedsvreemd’ geluid zoals verkeer te horen is. Een tractor hoort erbij en aan overvliegende vliegtuigen ontsnap je vrijwel nergens. 

“Maar de geluiden van de natuur overheersen”, zegt Van der Stricht. “De wind, de vogels. Hier wandelen maakt het hoofd leeg en verzet de gedachten.” Als stiltegids leert Van der Stricht wandelaars luisteren naar het landschap en geeft ze uitleg over het belang van rust en stilte voor onze gezondheid.

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) is lawaai de tweede belangrijkste milieuoorzaak van gezondheidsproblemen, na luchtvervuiling. Omdat beide problemen vaak samen voorkomen is het niet eenvoudig om de effecten van elkaar los te koppelen. Uit epidemiologisch onderzoek blijkt dat vanaf een voortdurende blootstelling aan meer dan 55 dB onder meer het risico op een verhoogde bloeddruk en hartklachten stijgt. Ter vergelijking: een normaal gesprek is goed voor 60 dB. Een drukke weg haalt makkelijk meer dan 70 dB. 

Stress door lawaai kan mensen ook aanzetten tot ongezonder gedrag, zoals meer roken. Lawaai ’s nachts is erger dan overdag. Volgens de WHO worden we ’s nachts beter niet blootgesteld aan meer dan 40 dB. Zelfs als je er niet bewust wakker van wordt, leidt lawaai tot een hogere hartslag en een minder diepe slaap. Volgens geluidsexperts heeft dat te maken met onze innerlijke oermens: onbewust schieten we bij nachtelijk lawaai in de ‘vechten-of-vluchtenmodus’ en op lange termijn is dat niet gezond.

Voortijdig overlijden

Vlaanderen is niet bepaald een oase van rust. Op de stilte-index van het Europees Milieuagentschap (EEA) kleuren we met ons dichte wegennet donkerrood. Ongeveer 900.000 mensen worden in de invloedssfeer van een drukke weg voortdurend blootgesteld aan 55 dB of meer. “Als je een beetje beseft hoe belangrijk slaap is voor de gezondheid is duidelijk dat je daar niet ongestraft inbreuk op kunt plegen”, zegt cardioloog Marc Goethals (OLV Ziekenhuis Aalst), die al jaren de gezondheidseffecten van lawaai aankaart. “Dat zoveel mensen voortdurend worden blootgesteld aan overmatig lawaai is crimineel.” 

Het EEA berekende dat jaarlijks 10.000 Europeanen voortijdig overlijden als gevolg van lawaaihinder. Een serieuze onderschatting want gebaseerd op onvolledige data, geven de onderzoekers zelf aan. “Op basis van inmiddels aangescherpte normen besloten Franse onderzoekers dat mensen in een drukke regio als Île-de-France gemiddeld ruim tien gezonde maanden van hun leven verliezen”, zegt Goethals. “Voor de mensen die het meeste lawaai van wegverkeer, treinen en vliegtuigen te verwerken krijgen gaat het om een verlies van meer dan drie jaar.” 

Geluidskaarten die aan de basis liggen van dit soort studies onderschatten volgens Goethals het probleem, want die houden vooral rekening met verkeer. Zo zijn er ook nog bars, bouwwerven, buren en bladblazers die de stilteminnende medemens tot waanzin kunnen drijven.

Uit peilingen door het Departement Omgeving van de Vlaamse overheid blijkt dat voor 30 procent van de Vlamingen verkeer de belangrijkste bron van geluidshinder is, gevolgd door burenlawaai (17 procent) en industrie (15 procent). Na een daling tussen 2001 en 2013 neemt in de laatste peiling in 2018 het aantal ondervraagden dat zegt hinder te ondervinden van verkeerslawaai opnieuw toe, van 22 tot 27 procent. Maatregelen zoals geluidsschermen en stil asfalt botsen op hun limieten, vermoeden de onderzoekers. Een toename van sluip- en vrachtverkeer is een andere mogelijke verklaring. 

“Een bijkomende optie is dat niet het lawaai is toegenomen, maar wel de maatschappelijke gevoeligheid ervoor”, zegt geluidsexpert Dick Botteldooren (UGent). “Hinder is nu eenmaal een subjectief gegeven.” Uit geluidsmetingen die Botteldooren tussen 1996 en 2015 uitvoerde bij 250 woningen blijkt dat het gemiddeld geluidsniveau in die periode niet veel is veranderd. Auto’s werden stiller maar talrijker. Dat mensen desondanks (tot voor kort) minder klaagden kan mogelijk komen doordat we onze huizen beter isoleren en doordat verkeersgeluid monotoner is geworden.

Jengelend kind

De decibel heeft het voordeel van de duidelijkheid, maar is niet zaligmakend. Mensen zijn geen decibelmeters, zegt de Nederlandse geluidsfysicus Tjeerd Andringa (Rijksuniversiteit Groningen) daarover. Een aangenaam ‘geluidsklimaat’ is even belangrijk. 

Wat is dat dan? Ook dat is deels subjectief. De ene vindt spelende kinderen fijn, de andere wordt er hoorndol van. Uit de eerste Vlaamse stilte-enquête blijkt dat 80 procent van de ondervraagden rust en stilte associeert met natuurlijke geluiden. De totale afwezigheid van geluid vinden de meeste mensen niet aangenaam. “De gemene deler is dat aangename geluiden, zoals fluitende vogels, ons onbewust het signaal geven dat we veilig zijn”, zegt Andringa. 

Hij vergelijkt geluidshinder met een jengelend kind. Ongewenste geluiden eisen tegen onze wil onze aandacht op, ook al hoeven ze daarom niet oorverdovend te zijn. Bij geluiden die passen bij de omgeving en bij onze verwachtingen komen we tot rust.

Luwteoases

Stiltegebieden zijn doorgaans uitgestrekte lappen natuur. Recentelijk zet de Vlaamse overheid ook in op zogenoemde luwteoases, kleinere plekjes – vaak niet groter dan een tennisveld – die rust bieden in een drukke, stedelijke omgeving. Vaak zijn het wat afgeschermde, groene oases tussen het steen en beton. Dat kan een park zijn, maar een ook pleintje, binnentuin, begraafplaats of plekje langs het water. Architect Geert Peymen, die er het boekje De luwteplek over schreef, vergelijkt het met de plek in een rivier achter een steen, waar de stroming geen vat op heeft. 

Steden als Amsterdam, Mechelen en Gent brachten al de luwteplekken op hun grondgebied in kaart. Sommige steden proberen het geluidsklimaat op luwteplekken actief te verbeteren door onaangename geluiden te weren, bijvoorbeeld met geluidspanelen of een fontein, en aangename geluiden te stimuleren, bijvoorbeeld door met meer groen vogels aan te trekken.

Het oog wil ook wat, blijkt uit onderzoek. In het lab van Botteldooren is een ruimte ingericht als woonkamer. Dikke isolatie houdt verstorende geluiden buiten. Een tv-scherm in de muur doet dienst als venster op een virtuele buitenwereld. Uit dit soort onderzoek blijkt dat wie uitkijkt op groen of water bij hetzelfde geluidsniveau minder over hinder klaagt. Dat liet ook een bevraging in Gent zien bij mensen die langs wegen wonen die 65 tot 80 dB produceren. Van de mensen die uitkeken op groen klaagde minder dan 10 procent over hinder. Bij de groep die enkel steen en beton zag was dat meer dan een derde. 

“Als je niets aan het lawaai kunt doen, plant dan bomen”, zegt Andringa, die de aandacht voor het geluidsklimaat in steden toejuicht. “In plaats van mensen tot rust te laten komen in de natuur kunnen we er beter voor zorgen dat onze stedelijke omgeving aangenamer wordt.”

Onderzoek toont aan dat wie dicht bij huis toegang heeft tot een rustige plek minder klaagt over geluidshinder. Andere studies laten zien dat mensen sneller herstellen van ziekte of stress bij blootstelling aan natuurlijke beelden en geluiden. Kan jezelf even onderdompelen in rust en stilte de negatieve effecten van geluidshinder deels compenseren? Het bewijs daarvoor is dunnetjes, oordelen experts van het EEA. “We weten wel dat rust en stilte enorm worden gewaardeerd”, zegt Andringa. “Dat is op zich al waardevol.”

Vervuiling tot in de slaapkamer

Twintig jaar geleden zag Dirk Sturtewagen al het belang van stilte in. Hij riep in 2001 het stiltegebied Dender-Mark in het leven en legde daarmee de basis voor de socioculturele werking rond rust en stilte in Vlaanderen. Met de vzw Waerbeke, genoemd naar het dorp dat centraal ligt in het gebied, wil Sturtewagen het belang van stilte onder de aandacht brengen. 

“We leven onder een dikke geluidsdeken”, zegt Sturtewagen, “terwijl rust even belangrijk is als zuiver water en propere lucht. Uit de Vlaamse stilte-enquête blijkt dat bijna zeven op de tien Vlamingen stilte belangrijk vinden in hun leven.” Het is Sturtewagen om meer te doen dan een sporadisch stiltebad. “Verstilling betekent ook stilstaan bij onze op consumptie gefocuste samenleving. Onthaasten helpt onze voetafdruk te verkleinen en is zo niet alleen goed voor onze gezondheid maar herstelt ook onze relatie met de planeet.”

Cardioloog Goethals juicht de aandacht voor stiltegebieden toe, maar pleit eveneens voor een meer overkoepelende aanpak van het probleem. “Die luwteplekken zijn belangrijk maar geen structurele oplossing. Het zijn een soort musea waar je kunt genieten van stilte. Dat verandert weinig aan het feit dat de gemiddelde Vlaming daarbuiten dag in, dag uit te veel lawaai te verduren krijgt.” 

Volgens Goethals moeten we ons dringend bezinnen over welke toekomst we willen. Hij verwijst naar het PFOS-schandaal. “Dat toont aan dat de impact van industrie verder reikt dan we denken, maar al bij al is het een vrij lokaal probleem. Verkeer brengt daarentegen luchtvervuiling en geluidshinder tot in je achtertuin en slaapkamer. Willen we echt nog meer inzetten op Vlaanderen als logistieke draaischijf?”

De coronacrisis deed ons beseffen hoe waardevol natuur in eigen buurt is. Maar ook: hoe weinig natuur er is en hoe druk het er is als plots iedereen erin rondbanjert. Hoe meer mensen de stilte van de natuur opzoeken, hoe kleiner de kans dat het er stil is. Ook in Dender-Mark ondervonden ze de nadelen van dat plotse succes. “Iedereen is hier welkom, met het nodige respect voor de stilte en de natuur”, zegt Van der Stricht. “Dat was tijdens het voorbije coronajaar helaas niet altijd het geval, toen de natuur een café werd. Veel lawaai, overal achtergelaten afval… Toen kwam ik enkel ’s avonds in de schemering wandelen. Dan was het hier wel stil. En dan de roep van een oehoe horen, daar kan geen tv-avond tegenop.”

De redactie van De Morgen selecteert elke weekdag een uitzonderlijk artikel zoals dit in de ‘Verhaal van de dag’-nieuwsbrief. Vul hieronder uw mailadres in om voortaan ook deze e-mail te krijgen.