Steeneik of beuk? "Klimaatrobuustheid en diversiteit belangrijk bij boomkeuze van de toekomst"

Meer groen in de steden zal een heel belangrijk onderdeel worden van de plannen om steden beter te beschermen tegen de opwarming van het klimaat. Bomen zorgen voor extra afkoeling tijdens lange en hete zomers door verdamping en schaduw. 

Verstedelijkte gebieden ondergaan nog meer dan het platteland de impact van hittegolven omdat ze fungeren als hitte-eilanden.

's Nachts koelt het er bijvoorbeeld veel minder af omdat het vele steen en beton dan de warmte uitstralen die overdag is opgenomen, en overdag blijft de warmte er meer hangen. 

Het stadslandschap moet daarom worden hertekend - het is iets waar landschapsplanners en stadsarchitecten al langer mee bezig zijn. De manier waarop bomen worden aangeplant, is aan het veranderen, maar ook de bomen die we aanplanten, zullen er anders uitzien, niet enkel in de steden overigens. 

Steden en gemeenten zijn hun strategie aan het aanpassen. In het Bomenplan van de stad Antwerpen staat te lezen: "De combinatie van klimaatbestendige groeiplaatsen met (inheemse en uitheemse) klimaatbestendige bomen zorgt ervoor dat het Antwerpse bomenbestand ook in de toekomst de klimaatverandering kan weerstaan."

Jos Schenk werkt als bomenconsulent bij de stad Antwerpen. "We zien de jongste jaren wel dat sommige bomen last krijgen. Het zijn vooral berken die afsterven, maar het is moeilijk om er een lijn in te trekken." 

Er wordt nagedacht over nieuwe soorten, maar momenteel wordt gefocust op het aanplanten, zegt Schenk. "We willen in de eerste plaats de groeiplaatsen zo klimaatrobuust mogelijk maken. We stellen de grond anders samen, met groeisubstraten en stoffen die makkelijk water vasthouden, zoals lava of compost. We proberen ook water van andere plaatsen af te leiden naar de boom, en voorzien zoveel mogelijk volume onder de grond. Hoe meer kubieke meter we kunnen vrijmaken, hoe beter."  

Los van de aanplantmethode wordt ook nagedacht over andere boomsoorten: "We staan zeker open voor andere soorten. De klimaatfactor zal spelen. Die nieuwe soorten zullen een onderdeel worden van het verhaal, maar in welke mate is nog onduidelijk. Maar ik hoop dat onze inlandse bomen niet gaan verdwijnen. We gaan niet zomaar alles overboord gooien. We willen sowieso verscheidenheid."

Ook de snoeimethode is deel van het klimaatplan voor de Antwerpse bomen. "De snoeimethode zal indien nodig aangepast worden zodat de bomen beter bestand zijn tegen voorspelde stormen", luidt het in het Bomenplan. 

Steden zetten ook in op meerdere boomtypes, zodat ze niet al hun eieren in één mand leggen. Als een bepaalde soort het moeilijk krijgt, kunnen andere boomsoorten het misschien wel beter doen. 

Maar er is meer. Ook het bovengrondse deel speelt een rol. Welke impact zal een hetere en drogere atmosfeer bijvoorbeeld hebben op de bomen? Vito Leyssens studeerde deze zomer af als bio-ingenieur aan KU Leuven en voor zijn thesis onderzocht hij de klimaatbestendigheid van verschillende stadsbomen.  

Aan de hand van klimaatprojecties voor 2050 en 2100, probeert Leyssens in zijn thesis aan te geven welke 'klimaat-proof' bomen we best aanplanten voor de toekomst, wanneer de weersextremen volgens de klimaatmodellen nog gaan toenoemen.

"De meest concrete conclusie van mijn onderzoek is dat bomen die van nature bij ons voorkomen niet het juiste metabolisme of de juiste technieken hebben om te overleven in het stadsklimaat van de toekomst", zegt Leyssens. Hij voegt eraan toe dat zijn conclusies specifiek gelden voor de stad: niet voor het platteland, en evenmin voor stadsparken.  

Het klimaat van de toekomst, dat betekent meer extremen zoals droge periodes of veel regenval op korte tijd, meer hittegolven (met extra effect in de steden) enz. "Bomen zijn een heel belangrijke bondgenoot in de klimaatstrijd, maar jammer genoeg zijn ze ook een van de eerste slachtoffers in die klimaatstrijd", schetst Leyssens het belang van zijn onderzoek. 

Leyssens stelde samen met groenbeheerders, boomkwekerijen  en verschillende onderzoeksinstellingen eerst een lijst op van potentieel klimaatbestendige boomsoorten. Hij onderwierp die, op basis van hun ecologische behoefte, aan een virtuele klimaatbestendigheidstest op basis van klimaatprojecties voor 2050 en 2100 in onze steden (volgens een gemiddelde opwarminggsscenario). 

In totaal konden 47 bomen getest worden, slechts 22 hiervan bleken minstens matig klimaatbestendig. In de Vlaamse steden zijn 15 van de 47 geteste soorten courant in gebruik, maar slechts 4 van deze traditionele soorten overleefden de klimaatbestendigheidstoets. Dat betekent dat ruim 70 procent van de traditionele soorten in de Vlaamse steden die getest werden, niet als klimaatbestendig beschouwd kon worden. 

Op welke bomen moeten we best inzetten? "Op de prototypes van mediterrane soorten met kleine blaadjes. Denk aan de steeneik", zegt Leyssens. "Die is nu al populair aan het worden bij plantsoendiensten. Hij is makkelijk te snoeien maar heeft als nadeel dat hij redelijk prijzig is."

Ook bij particulieren is een verschuiving bezig. Dat merken ze bij boomkwekerij De Bruyn in Begijnendijk. "Steeneiken zien we vaker. Die zijn bovendien goed snoeibaar. Maar ook kurkeiken zijn in opmars: we zagen die hier vroeger niet, en zij doen het heel goed nu. Dan is er de sophora of honingboom, die bovendien bijen lokt. Wat ook meer gekozen wordt in tuinen, is albisia," vertelt Jean de la Kethulle, die advies geeft een particulieren en openbare besturen. 

Er is de voorbije decennia trouwens al een lichte verschuiving geweest: "Een boom die al opgang heeft gemaakt en die we allemaal kennen, is de catalpa of trompetboom. 40 jaar geleden klonk het nog dat hij hier niet goed gedijt, omdat het een boom uit het zuiden is. Denk ook aan de plataan die we hier 100 jaar geleden nauwelijks zagen."   

"Wij hebben een lijst opgesteld met klimaatbomen - die beter opgewassen zijn tegen de klimaatopwarming of tegen extremen, red. - en het gros daarvan is niet-inheems", zegt Jean de la Kethulle. 

Want de dingen veranderen, en het onderscheid tussen inheemse en niet-inheemse bomen zal vervagen: "Ons klimaat is immers niet meer inheems", onderstreept hij. "Ons advies is nu anders dan in het verleden. Kiezen in functie van het klimaat is nu belangrijk geworden." 

In dat verband zouden de coniferen, bomen of struiken met naaldachtige bladeren, wel eens opnieuw in de mode kunnen komen. 

"Ze waren niet meer zo sexy, maar ze kunnen nu eenmaal beter tegen uitersten en bieden daarom een antwoord op meer klimaatextremen." In dat verband gaat de kwekerij volgend jaar zelfs een brochure over coniferen uitbrengen, na die over klimaatbomen van vorig jaar.