Direct naar artikelinhoud
Interview

Ai Weiwei: ‘China houdt nu al een strop om westerse naties’

Ai Weiwei: ‘Het verstedelijkingsproces in China is brutaal en woest. Tegelijkertijd werd er geen moderne cultuur gevestigd.’Beeld NYT

De Chinese kunstenaar en dissident Ai Weiwei ging in Europa in ballingschap maar zag tijdens het schrijven van zijn biografie het Chinese staatskapitalisme ook ons in een houdgreep nemen. ‘Het eerste dat je te binnen schiet is ‘hypocrisie’, en dan ‘zwak’.’

Nadat ik onlangs het eerste exemplaar van mijn memoires Duizend jaar vreugde en verdriet had ontvangen, heb ik het samen met mijn zoon Lao Ai verbrand. Deze vlammen kunnen nu samenvloeien met een vlam van 53 jaar geleden, toen ik met mijn vader zijn hele boekencollectie moest verbranden, boeken van allerlei dichters en kunstenaars”, schrijft kunstenaar en Chinees dissident Ai Weiwei (64) ons tijdens een mail-interview, in een verwijzing naar zijn vader die uit wanhoop zijn collectie verboden boeken vernietigde zodat Mao’s Rode Gardisten ze tijdens een inval niet konden vinden.

Weiwei mag dan wel sinds 2015 in ballingschap zijn in Europa, door zijn leven in China kijkt hij nog steeds over zijn schouder. Wie Duizend jaar vreugde en verdriet leest, begrijpt waarom.

Het waarschuwt voor een herhaling van een duister verleden van repressie aan de hand van het indrukwekkende levensverhaal van zijn vader Ai Qing, een dichter en linkse intellectueel die tijdens de Culturele Revolutie (1966-76) uit de gratie viel bij toenmalig Chinees leider Mao en als vermeend ‘rechts element’ met zijn zonen werd verbannen naar een strafkolonie in de ‘kleine Siberische vlakte’ van Xinjiang. Daar werden ze tot hun rehabilitatie in 1972 gedwongen in barre omstandigheden te leven, op het eind zelfs in een hol onder de grond.

Als u nu beelden ziet van internerings­kampen voor Oeigoeren in dezelfde provincie Xinjiang, wat denkt u dan over uw jeugd in gevangenschap?

“De vervolgden en de onderdrukten in de wereld hebben overal dezelfde kenmerken. Ze hebben niet de mogelijkheid om hun stem te laten horen. Ze hebben niet de mogelijkheid om zich uit te drukken, en ze geloven ook dat niemand hen wil horen praten over hun ellende in deze wereld.”

Welke invloed had uw vader op u?

“Mijn vader is altijd een oprechte en eerlijke man geweest. Hij verhulde zijn standpunten nooit. Hij leidde een eenvoudig leven. Dat was zijn invloed. Het gemeenschappelijke punt tussen ons is dat we tijdens ons leven allebei intellectuelen zijn geworden. Het belangrijkste kenmerk van intellectuelen is dat ze onafhankelijk en anti-mainstream zijn, dus ze blijven altijd politieke dissidenten die ingaan tegen de doorsneecultuur.”

Moeten Europeanen hun stem meer verheffen zodat Chinese dissidenten vandaag gehoord worden?

“Mensenrechten, en de inspanningen die er voor worden geleverd, beschermen de levenskwaliteit van iedereen. Mensen in ontwikkelde en democratische landen zoals de VS en Europa hebben een grotere verantwoordelijkheid als het om deze vragen gaat, omdat ze de mogelijkheid van vrije meningsuiting hebben. Met deze mogelijkheden zou het een schande zijn als ze hun recht om zich uit te spreken voor de minderbedeelden niet gebruiken.”

‘De revolutie had vijanden nodig – als die er niet meer waren, zou dat voor iedereen reden zijn tot grote zorg’, schreef u over Mao’s zuiveringen. Hebben de Chinese leiders nu de Oeigoeren uitgekozen als zondebok, om iedereen schrik aan te jagen?

“Individuen straffen als voorbeeld om iedereen bang te maken, is een zeer belangrijk middel van politieke controle. Wanneer een samenleving reeds de mogelijkheid verloor om zichzelf te bekritiseren, groeien de kansen op dergelijke corruptie. Dit is onvermijdelijk onder een autoritair regime.”

Uw vader selecteerde in 1949 nog het ontwerp voor de huidige Chinese vlag, wat een eerbetoon was aan een revolutie. Waar staat deze vlag vandaag voor?

“Nationalisme, wat niet alleen bestaat in de autoritaire en postcommunistische samenleving die China vandaag is. Zoals we weten, zijn er vandaag in bijna elk land tekenen van nationalisme. Zelf ben ik gewoon helemaal niet geïnteresseerd in nationale vlaggen.”

Op 23 augustus 1966 begon de Rode Terreur van de Culturele Revolutie. De rector van de Universiteit van Wuhan werd die dag doodgemarteld. Toen ik dat las, dacht ik aan de arts uit Wuhan die vorig jaar het zwijgen werd opgelegd omdat hij waarschuwde voor de covid-uitbraak, waarna hij aan de ziekte stierf. Blijven er parallellen tussen de Rode Terreur en de repressie nu?

“China is extreem angstig geworden omdat de partij nog steeds moeite heeft om haar legitimiteit van controle te vestigen. Het is een regering die nooit door haar eigen volk is gekozen. Ze begrijpen dat dit in de toekomst tot dramatische veranderingen kan leiden, en de enige manier om veranderingen te voorkomen is om de controle steeds meer te versterken.

Samen met zijn zoon verbrandt Ai Weiwei het eerste exemplaar van zijn memoires. Daarmee verwijst hij naar zijn vader, die zijn boeken verbrandde uit vrees voor Mao.Beeld Daniel Adhami

“Tegenwoordig is het regime vooral op zijn hoede voor mensen met het vermogen tot onafhankelijk denken en materiële macht, zoals intellectuelen, professoren en historici. Voor deze mensen hoedt het regime zich, omdat alleen zij de mogelijkheid hebben informatie te verstrekken die voor hen schadelijk zou zijn.”

Heeft het regime de pandemie misbruikt om de duimschroeven verder aan te draaien?

“De covidpandemie verschafte de Chinese overheid een legitimiteit om de controle te nemen over alle informatie die als privé moet worden beschouwd, waaronder de medische dossiers van individuen, bewegingstrajecten, realtime-locatie en persoonlijke contacten. Alle informatie wordt nu duidelijk gecontroleerd door de overheid. Een zorgvuldig ontworpen controlesysteem is in de praktijk gebracht, iets dat niemand eerder had kunnen bedenken.”

Verdient de behandeling van de pandemie in China een burgeronderzoek, zoals u er een begon na de instorting van slecht gebouwde scholen tijdens de aardbeving van Sichuan in 2008?

“Covid is aanvankelijk in Wuhan ontdekt maar de oorsprong kennen we nog steeds niet. Het virus-onderzoekscentrum in Wuhan werd al lange tijd mee gefinancierd door de VS en bijgestaan door Franse wetenschappers. Zolang we geen duidelijk begrip hebben van de oorsprong van covid, is de prijs die we de voorbije jaren hebben betaald, zowel de tol van menselijke levens als de negatieve gevolgen voor de wereldeconomie, vergeefs en betekenisloos. China is volgens mij overigens niet het enige land dat informatie over covid verzwijgt.

“Als de WHO en andere wetenschappelijke organisaties niet officieel kunnen ingrijpen en onderzoeken, is alles een afleidingsmanoeuvre. Ook burgers kunnen de oorsprong van het virus niet onderzoeken. Blijkbaar hebben politici en wetenschappelijke groepen in deze wereld de mogelijkheid om dit te doen, maar kozen ze ervoor om dit te laten varen. Ze hebben hun redenen, en deze redenen moeten worden onderzocht door westerse journalisten.”

De twintigste-eeuwse Chinese revolutie was in wezen een boerenrevolutie. Wie wordt de drijvende kracht achter de 21ste-eeuwse Chinese revolutie, een nieuwe stedelijke middenklasse?

“De vorige revoluties in China werden gedreven door boeren vanwege grondbezit en gebruiksrechten voor het land. De kwestie van het grondbezit in China is in 1949 opgelost, toen al het land volgens het grondbeleid toebehoorde aan de Chinese overheid. Onder dit beleid is er geen privaat eigendom van land, terwijl er wel de realiteit is van moderne slavernij. Revolutie kan niet plaatsvinden omdat er geen sociale klasse is met verenigde belangen en dus ook geen sociale klasse met dezelfde wil.”

Uw vader verwees naar zijn speciale voorliefde voor de geëngageerde poëzie van de Belgische dichter Emile Verhaeren, omdat die volgens hem ‘zijn lezers attent maakte op de ongebreidelde groei van de steden in de kapitalistische wereld en de troosteloze dorpen die met de ondergang worden bedreigd...’ Hoe kijkt u naar de Chinese verstedelijking van vandaag?

“Verhaerens gedichten gaan over het vroege kapitalisme en de Industriële Revolutie. Ze zijn een elegie. Hij betreurt het verdwijnen van de vroegere landbouwcultuur en de waarden die ze vertegenwoordigt. China is tegenwoordig, ten tijde van het postkolonialisme en de snelle toename van de globalisering, een machine van staatskapitalisme, die op een veel wredere manier werkt dan men zich had kunnen voorstellen. Er is geen terugkeer naar vroeger mogelijk. Het verstedelijkingsproces in China is brutaal en woest. Tegelijkertijd werd er geen moderne cultuur gevestigd en blijft het een repressieve, gesloten en feodale cultuur. Dit is de grootste tegenstelling binnen de Chinese cultuur.”

U schrijft hoe de toegenomen Chinese welvaart intussen een zware impact heeft op de lichamelijke en geestelijke gezondheid, vooral bij arbeiders die repetitief export­-producten maken voor ons in het Westen.

“De welvaart van Europa vandaag is nog het resultaat van verschillende belangrijke veranderingen in de geschiedenis. Ten eerste is er het kolonialisme, een belangrijke maatregel in de geschiedenis om anderen uit te buiten en rijkdom te verwerven. De Industriële Revolutie vergrootte vervolgens de kloof tussen Europa en onderontwikkelde landen. De derde en de belangrijkste is de globalisering, wat in feite neokolonialisme is in het tijdperk van de moderne beschaving. Er is tegenwoordig een nieuwe wereldorde gevestigd, waarmee westerse democratische landen open en bloot hun economische en politieke maatregelen gebruiken om arme en onderontwikkelde landen tot slaaf te maken.

“Dit is zeer succesvol geweest, maar het is waarschijnlijk de laatst mogelijke verandering voor hen. Zoals Lenin zei: ‘De kapitalisten zullen ons het touw verkopen waarmee we ze zullen ophangen’. Wanneer kapitalisten andere landen tot slaaf maken, geven ze in feite het touw aan anderen. Ze leidden moderne arbeiders op om met nieuwe vaardigheden en technieken te werken, waardoor China in deze jaren van opkomst zelfvertrouwen kreeg. China is degene geworden die nu het andere uiteinde van de strop vasthoudt en ze houden dit touw heel stevig vast. Dat is de reden waarom westerse naties, zoals de Europese landen, onderdanig zijn en op hun tong bijten als ze geconfronteerd worden met China. In veel opzichten hebben ze zelfs niet de mogelijkheid om met China te onderhandelen. China heeft met zijn staatskapitalisme nu meer invloed op het klassieke kapitalisme.”

Zou een nieuwe Tiananmen-achtige hervormingsbeweging onder leiding van jonge mensen dan geen kans maken?

“De kans zoals in 1989 bestaat niet meer omdat er geen jongeren in China meer zijn. Een ‘Chinese jeugd’ bestaat niet. Er zijn alleen onvolwassen, hersendode, mensen. Hun hersenontwikkeling is beschadigd”.

Of is er vooral sprake van autocensuur, zoals u ook westerse curatoren uw werk zag weigeren uit vrees het regime voor het hoofd te stoten?

“Censuur en autocensuur zijn uiteraard een obstakel voor elke expressie, maar tegelijkertijd is het grootste obstakel voor expressie het verraad van de westerse democratische waarden. Dit verraad zorgt er zelfs voor dat iedereen met een sterke wil en vastberadenheid ervoor kiest om op te geven.”

U schrijft: ‘Het bepleiten van vrijheid is in mijn ogen onlosmakelijk verbonden met de strijd om die vrijheid te verkrijgen en te behouden, want vrijheid is geen doel maar een richting, en het zijn de daden van verzet die de vrijheid baren’. Welke daad van verzet hoopt u dat de intellectuele Chinezen ondernemen?

“Chinese intellectuelen worden met dezelfde soort crisis geconfronteerd als westerse intellectuelen. Vrijheid is slechts een illusie, zoals in het Westen.”

Toch blijft de deconstructie van klassieke orde en ethiek een van uw thema’s. Wat zou u het eerst ontmantelen in het hedendaagse China, en hoe?

“Het zogeheten hedendaagse China bestaat niet. China is vandaag slechts een kopie van de vroege vormperiode van het kapitalisme. De echte hedendaagse cultuur en ideologie zijn nog niet gevormd, dus kunnen nog niet worden gedeconstrueerd.”

U bent zelf herhaaldelijke keren opgepakt en opgesloten. U werd gevolgd en kon zelfs een geheugenkaart afhandig maken van een agent waarop u vervolgens foto’s zag van de kinderwagen met uw zoontje Ai Lao. Is dit wat China nu is geworden voor al zijn burgers, een openluchtgevangenis waar de staat overal loert?

“De toestand in China is tegenwoordig veel ernstiger dan toen, met meer geavanceerde technologie en een beter controlerend vermogen. De Chinese overheid heeft nog meer vertrouwen in haar kunnen om de samenleving te beheersen.”

Chinese burgers krijgen op grond van hun gedrag een score toebedeeld die gelinkt is aan een straf- en beloningssysteem dat bekend staat als het sociaal kredietsysteem. Is dit een nieuwe Culturele Revolutie, in een digitale jas?

“De moderne technologie, vooral de internet­technologie, heeft ons een zekere ruimte voor meningsuiting gegeven. In autoritaire landen als China is internetsurveillance en gedachtecontrole dan vanzelfsprekend. Maar in westerse landen is de schade aan het vrije denken van mensen door middel van entertainment of politieke correctheid ook erg groot.

‘Een ‘Chinese jeugd’ bestaat niet. Er zijn alleen onvolwassen, hersendode, mensen. Hun hersenontwikkeling is beschadigd.’Beeld NYT

“In beide omstandigheden worden mensen afgeleid van de principes van vrije meningsuiting en het vrije denken.”

Xi Jinping ging als enige wereldleider niet naar de klimaattop in Glasgow. Hoe kijkt u naar China’s rol in de strijd tegen klimaat­verandering?

“Door China op te nemen in de landen die verantwoordelijk zijn voor klimaatverandering wordt de situatie verkeerd begrepen. Sinds 2008 is de totale CO2-uitstoot van China de VS voorbijgestreefd en inderdaad de nummer één van de wereld geworden, maar de CO2-uitstoot per hoofd van de bevolking is niet eens de helft van die van de VS en ook veel lager dan die van Europese landen. De VS zouden de meeste verantwoordelijkheid moeten nemen voor de opeenstapeling van CO2-emissies in de atmosfeer, en Europese landen zouden meer verantwoordelijkheid moeten nemen dan China.

“We mogen de zaken niet bekijken vanuit een koloniaal perspectief. Het Westen heeft de natuurlijke omgeving voor een groot deel beschadigd en verplaatste de productie, die gifstoffen produceert, lucht en water vervuilt en die het daarom niet zelf wil houden, naar China, India en andere ontwikkelingslanden. En nu veroordeelt het Westen hen. Dit is, ethisch gezien, een blinde vlek. Ten eerste hebben de ontwikkelde landen meer verantwoordelijkheid voor hun daden in de geschiedenis en zouden ze meer moeten bijdragen. Ten tweede kan China, als autoritair regime, veel gemakkelijker een beleid afdwingen om een doel te bereiken, vergeleken met westerse landen die worden gemanipuleerd door bedrijven. Ik denk dat China meer controle zal hebben over milieu-indicatoren, maar ik betwijfel het vermogen van westerse landen om hun klimaatdoelstelling te halen.”

Wereldwijd werden zeehavens of -dokken opgekocht door China voor zijn nieuwe zijderoute, het Belt & Road Initiative (BRI). Ook hier in België. Ze doen me soms denken aan de Franse en Britse concessies in China, begin van de 20ste eeuw, die u beschrijft in uw boek. Is het BRI een zekere Chinese revanche voor deze concessies of gaat het puur om de jacht op lucratieve grondstoffen en technologie?

“Wel, de vergelijking tussen de Franse en Britse concessies in het begin van de 20ste eeuw en de aankoop van havens door China gaat vandaag niet op. De concessies in China werden verkregen na een militaire campagne. Het verdrag dat ze vestigde was oneerlijk en het was een vernedering. China kocht vandaag havens en dokken omdat deze landen bereid waren te verkopen, ook België. Het is een normale economische transactie. Dit zal natuurlijk de macht van China vergroten. Dat leidt geen twijfel. China verwijdert alle obstakels voor zijn economische manoeuvers. Als westerse landen ontevreden zijn, kunnen ze deze havens ook terugkopen met een nieuwe economische transactie. Het heeft geen zin om daarover te klagen, op dit moment.

“Ik ben het wel eens dat de economische activiteiten van het BRI gericht zijn op de jacht op grondstoffen en technologische kennis. China is op dat gebied een zeer capabel, strategisch en visionair land. Onderschat China’s visie en uitvoeringskracht niet. China heeft zeker een groter ontplooiingsplan en probeert de status quo op economisch en politiek gebied te doorbreken. Wat ze doen komt overeen met de kapitalistische principes van vandaag.”

Denkt u dat Europa en ook de VS hun handelsbetrekkingen kunnen gebruiken als hefboom om democratisering te eisen voordat de uitbreiding van de nieuwe Zijderoute wordt voortgezet?

“Dit idee is als gekken die enthousiast zijn over hun dromen. Als het Westen de onderhandelingsmacht had om hierover te praten, hadden ze dat al gedaan. Maar ze hebben niet de onderhandelingsmacht. Daarom kunnen ze alleen maar jammeren.”

U schrijft: ‘Het moet worden opgemerkt dat ideologische zuivering niet voorbehouden is aan totalitaire regimes want in liberale westerse democratieën komt zoiets net zo goed voor, zij het in een andere vorm’. Een recent voorbeeld dat u hier in Europa hebt meegemaakt?

“Sinds ik China in 2015 verliet, was de belangrijkste ervaring die ik heb gehad de vluchtelingencrisis. We weten allemaal dat de vluchtelingencrisis wereldwijd is en dat de opkomst van vluchtelingen voor een groot deel het gevolg is van sociale instabiliteit, onevenwichtige verdeling van sociale hulpbronnen en religieuze conflicten. Deze oorlogen hebben talloze ongelukkige mensen gedwongen op de vlucht te slaan, op zoek naar veiligheid. De wegen naar veilige gebieden, zoals Europa, zijn allemaal geblokkeerd. Ze zijn omheind. Europa heeft minder dan 5 procent van het totale aantal vluchtelingen opgevangen. Meer dan 95 procent vluchtelingen blijft in de landen naast het thuisland van vluchtelingen, zoals Libanon, Jordanië en Turkije voor Syrische vluchtelingen. Het productievolume van deze landen is minder dan twéé procent van het wereldwijde volume. Wat hebben rijke landen gedaan? Het toont de verdorvenheid, corruptie, het moreel bankroet en de hypocrisie van Europese landen in politieke en spirituele zin. Elke Europeaan kan, als ze naar zichzelf in de spiegel kijken, de vervormingen in hun gezicht zien.

“Of nog, kijk naar de 20-jarige strijd van de VS in Afghanistan. Ze gaven 20 jaar lang elke dag 290 miljoen dollar uit, wat neerkomt op 2,26 biljoen dollar. En toen trokken ze zich haastig terug en lieten alle gevolgen van de oorlog in Afghanistan achter en droegen de macht over aan de taliban. Het leger dat ze ontwikkelden, gaf zich over zonder een kogel af te vuren. Welk beter voorbeeld kan er zijn?”

Wat zegt onze behandeling van vluchtelingen over de Europese identiteit?

“In de ogen van niet-Europeanen, die begrijpen hoe Europa met vluchtelingen omgaat en hoe we in een wereld van dubbele standaarden leven, is het eerste begrip over Europa dat je te binnen schiet ‘hypocrisie’, gevolgd door het begrip ‘zwak’.”

U bent nu een balling. Hoopt u terug te kunnen keren met eerherstel, zoals uw vader ooit plots werd vrijgelaten?

“Ik verliet China in 2015 en trok naar westerse landen. Maar Duitsland is nu feitelijk een industriële provincie van China geworden. Andere landen in Europa, waaronder België, maakten ook een kowtow (voetval, diepe buiging met voorhoofd op de grond, MR) voor China en zijn daar zelfs trots op... Ik denk dat ons moederland erg sterk is geworden en het doet de westerse bevoorrechte klasse, politieke leiders en industriële groepen van westerse landen duidelijk buigen voor de invloed van China. Deze tendens zal zich voortzetten en zelfs escaleren.”

‘Ai’ is de Chinese benaming van het kruid bijvoet en in de Chinese dichterlijke traditie roept het karakter bovendien associaties op met zowel ‘iets een halt toeroepen’ als met ‘schoonheid’. Wei betekent ‘nog niet’. In welke mate heeft uw naam uw leven beïnvloed, in de zin dat u schoonheid schept en u uitspreekt tegen onrecht?

“Ik kan deze vraag nog niet beantwoorden voordat mijn leven eindigt. Maar, China is een land met 1,4 miljard mensen en niemand draagt dezelfde naam. Vanuit dit perspectief ben ik mijn vader erg dankbaar.”

Tijdens uw leven leerde u van beroemde dichters en schrijvers zoals Pablo Neruda, in China via uw vader, en Allen Ginsberg en Susan Sontag in New York. Wat leert u van de schrijvers en dichters van 2021?

“In mijn ogen zijn intellectuelen en dichters onafhankelijke zielen. Hun kracht is als een kleine kaars in een storm of in de duisternis. Het kan heel gemakkelijk worden gedoofd, maar wat zou er komen nadat het is gedoofd?”

Bij de dood van uw grootvader in 1940 schreef uw vader een gedicht met de woorden: ‘ik besefte dat er hogere idealen zijn in deze wereld: niet aan mijn familie zal ik loyaal zijn, maar aan de miljoenen mensen’. Is dat ook uw geloof en zo ja, nee, waarom?

“Ik zal niet loyaal zijn aan mijn familie, mijn natie of wie dan ook, maar alleen aan mezelf; dat ‘zelf’ deelt dezelfde waarde met alle anderen.”

De titel van uw boek verwijst naar de regels die uw vader schreef nadat hij de ruïnes van een oude stad aan de Zijderoute in Xinjiang had bezocht. ‘Van duizend jaar vreugde en verdriet zul je geen spoor meer vinden’. Welke sporen hoopt u dat er binnen duizend jaar te vinden zijn van Ai Weiwei?

“Het zal geen duizend jaar meer duren. Mijn vader had nooit gedacht dat er in de generatie van zijn zoon elke dag een groot aantal levende wezens zou uitsterven. De crisis waarmee mensen worden geconfronteerd, overstijgt de grenzen tussen politieke partijen, naties en ideologieën. Mensen worden vernietigd en verslonden door hun eigen hebzucht en egoïsme. De mensheid kent geen grenzen meer en heeft haar politieke betekenis verloren.”

Zal uw boek gelezen kunnen worden in China, indien niet publiek dan wel ondergronds?

“Het maakt me niet echt uit, al wordt het boek door niemand gelezen. Ik schreef het alleen voor mijn ouders en mijn zoon. Mijn zoon heeft het uitgelezen, dus ik ben helemaal tevreden.”

Ai Weiwei, Duizend jaar vreugde en verdriet, Lebowski Publishers, 464 pagina’s.