‘Ik heb hen ‘egoïstische parasieten’ genoemd, dat had ik niet mogen doen’: wanneer vaccins een splijtzwam in de familie vormen

“Tot anderhalf jaar geleden waren we een hechte familie. Regelmatig gingen we met de hele bende op vakantie: mijn ouders, mijn twee zussen, mijn broer, de neven en nichten”, vertelt Renate* (45). Maar de coronacrisis heeft de familie stevig door elkaar geschud. Terwijl Renate en de meeste familieleden zonder twijfel hun vaccinatie gingen halen, zijn haar broer en jongste zus in de ban geraakt van complottheorieën. Ze wijzen radicaal alle coronamaatregelen af, en de spanningen lopen op.

“Mijn broer heeft de wereld altijd nogal zwart-wit gezien. Door corona zat hij een jaar thuis zonder werk,  met zeeën van tijd. En wat doe je dan? Het internet afschuimen en de schuld bij anderen leggen. Al in mei vorig jaar is hij de rest van de familie beginnen belagen met e-mails en berichtjes met allerhande ‘bewijzen’. Ook mijn zusje is al jaren op zoek naar zingeving en is heel begaan met haar gezondheid. In het begin volgde ze braaf de maatregelen, maar vorige zomer sloeg ze opeens om. Werd ze beïnvloed door onze broer? Was de mondmaskerplicht in het secundair onderwijs de druppel? Ook zij is haar ‘eigen onderzoek’ beginnen voeren en spuwt zogenaamde bewijzen uit op Facebook en Twitter.” 

Inmiddels voeren de twee een verwoede strijd tegen mondmaskers, vaccinaties en de media. Maar het gaat verder: ze geloven niet langer in de klimaatverandering, betoonden sympathie voor Jürgen Conings en twijfelen over de ware toedracht van de aanslagen van 9/11. “Ze zijn in de rabbit hole gevallen. Niet alleen zijn ze hevige tegenstanders van het vaccin, alles is volgens hen de schuld van ‘de elite’: van Bill Gates, Big Pharma en de mainstreammedia. Politici zijn leugenaars, wetenschappers selectief en wij zijn schapen die dringend wakker moeten worden.”

De sfeer in de familie lijdt erg onder radicale opvattingen van het tweetal. Renate heeft maandenlang haar broers telefoonnummer en e-mail geblokkeerd om de toestroom aan “bewijzen” een halt toe te roepen. “En ook al blijven wij altijd rustig, mijn zus reageert soms heel emotioneel op onze standpunten, met woede-uitbarstingen en slaande deuren. Ik zie ook dat zij hier heel verdrietig van wordt: zij is bang dat wij gaan sterven door het vaccin. Dit conflict heeft een enorme impact op onze familie. En ik ben niet alleen bang dat dit niet meer goed komt, ik maak me oprecht zorgen over hun mentale gezondheid en hun toekomst.”

De familie van Renate is lang niet de enige die lijdt onder de toenemende polarisering over de aanpak van de coronacrisis en de discussie over het vaccinatiebeleid, zo blijkt uit een oproep van deze krant. Vorig jaar waren de strikte beperkingen tijdens de kerstperiode al een serieuze splijtzwam in sommige families, maar de meningsverschillen over de vaccinatiecampagne hebben het vuur verder aangewakkerd en drijven soms een wig tussen hechte families en vrienden. 

Dat verbaast Alain Van Hiel, professor sociale psychologie (UGent), alvast niet. “Als zulke maatschappelijke hete hangijzers de woonkamer binnenkomen, kan dat tot enorme sociale schade leiden. Je ziet het soms ook bij thema’s als diversiteit en klimaat. Corona is op dat vlak niet anders, met dat verschil dat het een heel directe impact heeft op onze levens. Je kunt hier niet onverschillig over zijn, en het lijkt alsof enkel nog zwart of wit bestaat: ofwel laat je je vaccineren, ofwel niet.” 

Familietherapeute Lieve Willems zegt ook: “Wat nu gebeurt stond in de sterren geschreven. Mensen worden verscheurd door al die verschillende opvattingen, en dat levert enorme loyaliteitsconflicten op.” Zo is Brusselaar Jan Hallaert (62) enorm teleurgesteld in zijn ouders, die er op staan om vrienden te blijven zien die de regels aan hun laars lappen, terwijl hij een zeer slechte immuniteit heeft. “Ik kan niet anders dan fysiek contact met hen vermijden, maar dat doet me verschrikkelijk pijn.”

De West-Vlaamse ambtenaar Sofie* (44) is stiefmoeder van twee kinderen van twaalf en veertien jaar. Een paar jaar geleden onderging ze een niertransplantatie waarvoor ze nog steeds immuniteitsonderdrukkende medicatie moet nemen, en ze wordt beschouwd als een risicopatiënt. Maar haar stiefkinderen weigeren tot nu toe het vaccin te nemen. “Dat hebben ze van hun moeder. Ik zou haar geen antivaxer noemen maar ze heeft weinig vertrouwen in de coronavaccins, die volgens haar te snel ontwikkeld zijn. Gelukkig heb ik onlangs mijn derde prik gehad, maar door de koppigheid van mijn stiefkinderen heb ik me lang niet veilig gevoeld in mijn eigen huis.”

De ruzie over de vaccinaties heeft het gezin in een diepe crisis gestort, vertelt Sofie. “Al jaren doe ik zo mijn best voor die kinderen. Ik was hun kleren, kook hun lievelingseten, organiseer leuke gezinsuitstappen. Dan is zo’n weigering ontzettend kwetsend. Hun antwoord? ‘We hebben het recht om te weigeren, je kan ons niet verplichten.’

“Ik ben razend geweest, heb hen op een gegeven moment ‘egoïstische parasieten’ genoemd. Dat had ik niet mogen doen, maar ik heb tijd nodig gehad om deze klap te verwerken. Ook hun eigen vader wilde hen niet meer in huis, zo boos was hij. Maar ik wil later niet het verwijt krijgen dat hun relatie door mij verwaterd is. Met de moeder van de kinderen heeft hij wel alle contact verbroken.”

Wat de verhoudingen in dit conflict verder bemoeilijkt, is het onevenwicht tussen de voor- en tegenstanders, zegt Van Hiel. Terwijl er bijvoorbeeld bij een discussie over diversiteit meer verdeeldheid is, voelt de kleine groep vaccinweigeraars zich sneller in een hoek geduwd. Zo was kinderoppas Carine (63) onlangs niet welkom op het trouwfeest van haar nichtje, en ze miste ook het jaarlijkse familieweekend omdat de broer met wie ze altijd meerijdt, haar niet in zijn wagen wilde.

“Ik ben de enige in onze familie die niet gevaccineerd is, en ik ben daar eerlijk voor uitgekomen. Ik vind dat de vaccins te snel ontwikkeld zijn en ik vertrouw op mijn eigen immuunsysteem. Ik begrijp dat niet iedereen daardoor op zijn gemak is in mijn buurt, maar ik had niet verwacht dat het zo erg zou zijn. Van mijn schoonbroer tot mijn eigen dochter, ik ben al verschillende keren op mijn plaats gezet.”

Bovendien moet Carine zich steeds vaker laten testen als ze mee wil op een familie-uitstap. “Dat kost mij elke keer 56 euro. Dan blijf ik wel thuis. Ja, ik neem het mijn familieleden kwalijk, dat ze zo met mij omgaan. Ik denk niet dat ik mij hier snel overheen zal kunnen zetten.”

Ook bij osteopaat Simon* (35), die elke week bij zijn ouders gaat eten, leidt de vaccinkwestie tot ongezellige stiltes. “Voor alle duidelijkheid: ik ben geen antivaxer. Ik geloof dat het goed is dat oudere mensen en risicopatiënten gevaccineerd zijn. Maar voor de rest van de bevolking vind ik dat onzinnig.” 

Maar daar zijn zijn zus, die in een ziekenhuis werkt, en schoonbroer het niet mee eens. “We discussiëren al eens graag, maar als het over de vaccins gaat, dan wordt het al gauw grimmig aan tafel. En in de auto naar huis krijg ik van mijn vrouw onder mijn voeten over wat ik nu weer heb gezegd (lacht). Ik vind dat ze niet kritisch zijn en weigeren open te staan voor andere meningen. Ik ben niet bezorgd dat de familie hierdoor uit elkaar zal vallen, maar we zijn wel op een punt gekomen dat ik weiger om er nog over te praten. We komen er toch niet uit.” 

Ondertussen heeft Simons vrouw beslist om toch maar het vaccin te gaan halen, zodat ze na haar wekelijkse sporttraining met haar ploegmaten zonder gedoe iets kan gaan drinken in de kantine van de sporthal. “Het is haar beslissing, maar ik moet toegeven: het doet pijn aan mijn hart.” 

“Aan beide kanten hebben mensen argumenten, die te maken hebben met een selectieve lezing”, stelt Van Hiel. “Het is des mensen om argumenten te genereren die in je kraam passen. Je raakt daar niet uit, tenzij je de scheidsrechter van de wetenschap erbij haalt om de kwaliteit van de argumenten te onderscheiden.”

Maar bij Sofie thuis valt de wetenschap op een koude steen, zegt ze. “We zijn boos geweest, maar we hebben ook geprobeerd om in dialoog te gaan met de kinderen. Alleen: van statistiek en kansberekening hebben ze volstrekt geen kaas gegeten. Al onze argumenten worden van tafel geveegd, het is alsof we tegen een muur praten.”

Pure onmacht, noemt Renate het. “Ik voel me ten einde raad. Ik luister veel naar podcasts over complottheorieën en hoe mensen daarin sukkelen. Het lijkt bijna alsof ze in de ban zijn van een sekte, en alsof het onmogelijk is om ze daar weer uit weg te krijgen.”

Ook Sabine (62, gepensioneerd) herkent die gevoelens van radeloosheid en onbegrip. De nicht van haar echtgenoot is als non-believer zeer actief op Facebook. “Ze heeft er altijd wat alternatieve ideeën op nagehouden maar ze bleef redelijk en was bekommerd om haar medemens. Maar het laatste jaar is ze volledig ontspoord. Volgens haar bestaat covid niet en moeten we een soort Neurenberg-tribunaal oprichten om de virologen en politici te berechten voor hun leugens. Sorry, maar als je zoiets zegt, dan ben je toch niet meer bij zinnen?”

Ondertussen is er ruzie van gekomen en heeft de nicht het contact verbroken. “Ze zegt dat ze geen complotdenker is, maar een ‘compleetdenker’. Ik vind het allemaal zo moeilijk te begrijpen.” Bovendien kampt die nicht volgens Sabine met ernstig overgewicht én is ook haar moeder, een tachtiger, niet gevaccineerd. “Wij zijn enorm bezorgd. Als die twee corona oplopen, dan overleven ze dat niet. Als je stress en zorgen hebt over hun gezondheid, krijg je het verwijt dat je een volgzaam schaap bent.” 

Het lijkt bijna een onmogelijke vraag, maar hoe moeten families waar de emoties zo hoog oplopen, nu verder? Zijn pijnlijke breuken überhaupt te vermijden? “Luisterbereidheid is erg belangrijk”, zegt Van Hiel. “Doe niet alsof je alles zelf weet, maar creëer een openheid. Dat zorg ook voor openheid langs de andere kant. Als de ander zwart zegt, begin dan niet meteen wit te roepen, maar zeg iets grijzigs. Bekeringsijver werkt, langs allebei de kanten, alleen maar averechts. Probeer niet met oneliners om mensen een geweten te schoppen. Dat lukt niet.” 

Nog een tip: probeer pragmatisch om te gaan met de situatie. Van Hiel: “Er zijn wel degelijk tussenoplossingen.” Organiseer bijvoorbeeld geen etentje op restaurant als je weet dat niet iedereen mee kan, maar steek nog eens de vuurkorf in de tuin aan. “Misschien kan iedereen overeen komen om minstens de basisregels - afstand, goede handhygiëne en ventilatie - te volgen. Die gewoontes kunnen rust bieden.”

Het gezin van Sofie probeert inmiddels de brokken te lijmen. “Hoewel ik mijn zorg voor de kinderen nu tot een minimum beperk, probeer ik de relaties toch weer wat te normaliseren. Ik wil hen niet reduceren tot hun keuze. Het zijn pubers die de impact van hun beslissing niet begrijpen. De jongste had niet eens door dat we in de vierde golf zitten. Die informatie probeer ik hen mee te geven, tijdens de afwas, zonder dat het beladen of emotioneel wordt. Maar als hun vader en ik op restaurant gaan, of binnenkort op skivakantie, dan kunnen ze niet mee omdat ze geen Covid Safe Ticket hebben. Ja, dat wrijven we er dan wel in.” 

Een verplicht coronavaccin, dat zou haar familie veel gedoe bespaard hebben, verzucht ze. Van Hiel is het daar niet mee eens: “Verplichtingen en restricties maken het nog moeilijker. De eerste emotie die dan opkomt is frustratie en boosheid. Dat is niet de houding die mensen dichter bij elkaar brengt.”

In de familie van Renate zijn woorden als ‘mondmasker’ of ‘virus’ inmiddels taboe geworden. “We zien elkaar nog, al is de spontaniteit wat weg en hangt er spanning in de lucht. En als ze iets vertellen, dan zwijg ik. Soms vind ik dat wat laf van mezelf, maar een complete breuk wil ik absoluut vermijden.” Ze moet vaak denken aan de nadagen van de overwinning van Donald Trump op Hillary Clinton. “Die verkiezing heeft ook families verscheurd. Ik vraag me af hoe wij hier binnen tien jaar op gaan terugblikken.” 

* Om de familiale conflicten niet verder op de spits te drijven, zijn Renate, Sofie en Simon schuilnamen. Hun echte namen zijn bekend bij de redactie.