‘Of je één keer seks hebt per maand of drie keer per week, is eigenlijk niet van belang’

“Sta op als de coronacrisis de afgelopen achttien maanden de belangrijkste relaties in je leven beter heeft gemaakt”, zegt Esther Perel (63) een tikje uitdagend voor een volle zaal in de Stadsschouwburg in Antwerpen, bij het begin van haar lezing. Gestommel en gelach, driekwart van de zaal veert overeind. Perel glimlacht en vervolgt: ‘Sta nu op als de coronacrisis de afgelopen achttien maanden de belangrijkste relaties in je leven slechter heeft gemaakt.’ Geschuifel, enkele mensen staan op, kijken rond en lachen ongemakkelijk, terwijl Perel haar volgende netelige vraag al stelt: ‘Wie is het eens met de stelling: het beste van mij gaat naar het werk en de restjes neem ik mee naar huis?’ Opnieuw is een handvol mensen moedig genoeg om te bekennen. Zo vuurt de relatietherapeute haar pijlen onverstoorbaar af op het publiek. ‘Voor wie is de telefoon het laatste wat je voor het slapengaan in bed vastpakt? En voor wie is de telefoon ook het eerste wat je vastneemt als je wakker wordt, ook al ligt er iemand naast je in je bed?’

Perel heeft de aandacht van de zaal meteen vast, en ook die van ons. We spreken de relatietherapeute een paar dagen na haar lezing in Antwerpen, net voor ze naar Nederland vertrekt. Terug in Antwerpen zijn was bijzonder, vertelt ze, na twee jaar waarin ze geen Nederlands heeft gesproken en weinig contact met haar Belgische vrienden had. De dochter van Poolse Holocaust-overlevers groeide tot haar 12de op aan het Antwerpse Kiel, maar maakte internationaal carrière als psychotherapeute in New York. Ze brak in 2006 door met de bestseller Erotische intelligentie, over hoe je het verlangen in een vaste relatie houdt, en later met het boek Liefde in verhouding, over trouw en ontrouw. Vandaag scoort ze wereldwijd met haar podcast Where Should We Begin?, over liefdeskoppels in therapie.

Eerlijk gezegd was ik verbaasd dat zoveel mensen in de zaal opstonden toen u vroeg voor wie de coronacrisis hun relatie beter had gemaakt. Je hoort zo vaak het tegendeel.

“De wereldwijde crisis heeft vooral als een versneller voor relaties gewerkt, en daar is ook veel moois uit gebloeid. Mijn zoon had bijvoorbeeld pas kennisgemaakt met zijn vriendin toen de lockdown begon. Ze is bij ons ingetrokken, en achttien maanden later is ze er nog steeds: ze vormen een echt coronakoppel. Ik hoor van veel vaders die vroeger vaak voor het werk reisden, dat ze een sterkere band met hun kinderen hebben gekregen. En veel mensen hebben nieuwe vriendschappen gesloten met mensen uit hun buurt.”

“Maar als het slecht liep, was het héél slecht. De stress maakte relaties die al scheefliepen, nog veel fragieler. We begrepen beter wat we aan onze partner hebben, maar ook wat we missen en waar we ons aan ergeren. Er was enorm veel eenzaamheid, niet alleen bij alleenstaanden, maar ook bij mensen die met een partner of een gezin samenwoonden.”

“De epidemie heeft ons doen beseffen hoe fragiel het leven is: ‘Het is onzeker en kort, dus moet ik mijn prioriteiten herbekijken. Ik wil niet meer wachten, daar heb ik de tijd niet meer voor.’ Veel koppels hebben versneld besloten om te gaan samenwonen, anderen zijn eindelijk vertrokken uit een relatie waarin ze al lang ongelukkig waren. Ik heb ook veel mensen gehoord die ontslag hebben genomen op hun werk en iets totaal anders zijn gaan doen.”

Merkwaardig hoe mensen wereldwijd de balans opmaakten van hun leven, hun werk en hun relatie.

“Leven met onzekerheid maakt dat mensen meer in het moment leven. Je móést wel in het nu leven, je werd vastgelijmd aan de grond in je huiselijke omgeving. Knopen doorhakken geeft je dan het gevoel dat je toch nog enigszins de touwtjes in handen houdt. De crisis is nog niet ten einde, en mensen maken daardoor nog altijd geen plannen op lange termijn. We stellen minder uit. Je gaat geen vijf jaar meer wachten om je droom achterna te gaan, je doet het nu. We tobben veel minder over de risico’s, die er toch altijd zijn. We springen.”

Wordt het opnieuw als vanouds?

“De beste raad die ik koppels kan geven in de nasleep van corona, is: blijf niet met je partner in je cocon zitten, maar ga naar buiten, ontmoet andere mensen en breng plezier in je leven. Verwacht niet van je partner dat hij of zij al je behoeftes vervult, maar leg die behoeftes bij verschillende vrienden. Dat is al langer een stokpaardje van me, want mensen doen dat veel te weinig. Mannen die een relatie krijgen, verliezen vaak veel vrienden en bombarderen hun vrouw tot minister van Sociale Zaken. Maar onderzoek toont net aan dat partners die meer vrienden hebben bij wie ze terechtkunnen met interesses en besognes, het ook beter doen in hun relatie.”

FOMOGAMIE

U zegt dat de liefde een nooit geziene transformatie doormaakt. Wat bedoelt u precies?

“De wereld verandert razendsnel. Wat vroeger vastlag, is nu constant in beweging: onze rollen en waarden, onze seksuele oriëntatie en onze verantwoordelijkheden zijn vloeibaar geworden. We zijn bijna dwangmatig op zoek naar ons persoonlijke geluk, en dat heeft – mede door de smartphone – niet alleen de liefde veranderd, maar ook de ontrouw, de eenzaamheid en ons gevoel van eigenwaarde. Er zijn nieuwe relatievormen en nieuwe manieren om te daten. Er is ook een nieuwe omgang met seks. De babyboomers hebben seks van huwelijk en voortplanting gescheiden. Hun kinderen scheiden liefde van seks. En momenteel is er een derde revolutie aan de gang, waarin we anatomie van geslacht scheiden.”

We doen het helemaal anders dan onze ouders en grootouders.

“Nog niet zo lang geleden woonden we in dorpsgemeenschappen en was ons leven georganiseerd rond religie en sociale hiërarchie. Die gaven ons regels, een identiteit en het gevoel ergens bij te horen. Er was veel zekerheid, geen vrijheid, en het persoonlijke geluk was van geen belang.”

“Het huwelijk was in de eerste plaats een economische structuur. Je huwde maar één keer, je had voor het eerst seks, en als het slecht ging, kon je alleen hopen op een vroege dood van je partner. Vandaag kun je een relatie stoppen met een simpel sms’je. Vóór we voor het altaar verschijnen, hebben de meesten van ons al een lang seksueel nomadenbestaan achter de rug, waarin we gescharreld hebben, afspraken gemaakt, samengewoond en het uitgemaakt. Als we trouwen, maken we de bewuste keuze om te stoppen we met seksueel contact met anderen. Die beslissing legt enorm veel druk op de relatie. Want als we onze seksuele vrijheid aan banden leggen, moet die levenspartner wel zó spectaculair zijn dat we onze zoektocht naar ‘de ware’ kunnen stoppen.”

“Tegenwoordig doen we aan seks omdat we in de stemming zijn, omdat we er zin in hebben. Destijds was het gewoon je huwelijksplicht. Er is een shift van plicht naar verlangen, en dus verwachten we dat de seks góéd is. We beschouwen seksueel genot als een mensenrecht. Ook intimiteit is ontzettend belangrijk geworden in onze relaties. Vroeger kwam intimiteit voort uit het gezamenlijk doorstaan van dagelijkse lotgevallen, het land bewerken, de kinderen opvoeden. Nu willen we vooral dat een partner naar je innerlijk kijkt.”

Veel evoluties zijn positief: kijk naar de vrouwenemancipatie, het nieuwe vaderschap, de rechten van de lgbtq-gemeenschap.

“Dat is zeker zo. We zijn veel vrijer en we vinden het belangrijk om onszelf uit te drukken. Maar dat maakt ons ook onzeker. De wereld biedt oneindig veel mogelijkheden. Vroeger kozen we een partner uit een handvol mensen in het dorp. Nu passeren honderden kandidaten de revue op datingapps. Hoe weet ik dat ik voor de juiste kies? Hoe weet ik zeker dat er ergens niet nog iemand rondloopt die beter is?”

“Onze zoektocht naar persoonlijk geluk is nog nooit zo belangrijk geweest. Vroeger deden we wat van ons werd verwacht, en als we geen al te grote misstappen begingen, zouden we het geluk kennen in het hiernamaals. Nu hebben we niet alleen de mogelijkheid om gelukkig te zijn, we zijn het bijna verplícht. We vragen ons ook voortdurend af: ben ik wel gelukkig genoeg? Door al die beschikbare alternatieven worstelen we met fomo, de fear of missing out, de angst om iets te missen.”

“Op die manier sluipt er een consumptiementaliteit in de liefde. We hebben het recht om het beste voor onszelf te willen, we wegen kosten en investeringen af tegen persoonlijk gewin. Als mijn partner me geen voldoening schenkt, zoek ik het wel elders. We gaan vreemd omdat de relatie niet in de passie en onverdeelde aandacht voorziet die ze beloofde. We scheiden niet meer omdat we ongelukkig zijn, maar omdat we gelukkiger zouden kunnen zijn. Ambities en verwachtingen van relaties zijn nooit hoger geweest dan nu. Maar misschien verwachten we gewoon te veel van onze partner.”

Wat dan?

“Ook op dat vlak hebben we een revolutie doorgemaakt. Eerst zaten we in de productie-economie: het huwelijk was een overeenkomst die economische zekerheid bood en kinderen voortbracht. Dan kwam de diensteneconomie, waarin we een partner wilden die niet alleen voor brood op de plank zorgt, maar ook een passionele minnaar is, een toegewijde ouder, en een vertrouweling bij wie je met al je problemen terechtkunt. En nu zitten we in de identiteitseconomie: ik wil een soulmate die me helpt om de beste versie van mezelf te worden. In het verleden moesten we onszelf niet afvragen wie we zijn, dat lag al vast van bij de geboorte. Vandaag zoek je iemand die je helpt om jezelf te ontwikkelen tot je allerbeste ik.”

Wat is daar mis mee?

“Niks, maar het is niet voor iedereen weggelegd. Veel koppels proberen de Olympus te beklimmen, maar halen nooit de top. Wie boven raakt met zijn soulmate, heeft een prachtig uitzicht, en wellicht een betere relatie dan veel relaties van vroeger. Fantastisch! Maar wat met al die andere koppels die er niet raken? Moeten die allemaal uit elkaar gaan?”

Waarom is het zo moeilijk?

“Er zijn weinig mensen die alles kunnen zijn voor een ander. De soulmate is de enige echte, de persoon die zin geeft aan je leven, de partner met wie je extase kunt beleven en je compleet kunt voelen – dingen die we vroeger bij God vonden. Het is heel raar dat we goddelijke kwaliteiten toedichten aan een persoon, die we dan nog op een app denken te vinden.”

KEUZESTRESS

Onlinedating is niet zielig meer: we doen het massaal. Maar wie we daardoor ontmoeten, is heel willekeurig. Moet je gewoon geluk hebben?

“Geluk speelt maar een kleine rol. Er lopen heel wat mensen op deze planeet rond met wie het zou kunnen klikken. Zoek niet naar de perfecte partner, maar kijk naar het potentieel om samen met iemand te groeien in een relatie.”

Kies je beter rationeel voor iemand, of met je hart?

“Wie ben ik om me daarover uit te spreken? Dat bepaalt ieder voor zich. Wel zijn er meer mensen die je kunt liefhebben, dan mensen met wie je een leven kunt opbouwen. Je kunt een ongelofelijke liefde met iemand beleven voor een tijdje, weg van de realiteit. Maar dat is niet noodzakelijk dezelfde persoon met wie je samen een leven uitbouwt. Dan moet je rekening houden met verschillende factoren, en is de keuze rationeler. Hebben we dezelfde waarden en verwachtingen? Kiezen we voor de stad of het platteland? Kinderen of niet? Reizen of thuisblijven? Dat soort dingen zijn niet belangrijk in een liefdesverhaal, maar wel in een levensverhaal.”

Ik vind het moeilijk om echt te weten wat ik wil in het leven.

“Je bent niet de enige. We leven niet meer in een maatschappij die alles voorschrijft, je bent vrij om te doen wat je wilt. Maar dan moet je wel weten wat je wilt. Wat voel ik nu? Hou ik van jou? Hoeveel hou ik van jou? Is dit nu waar ik naar op zoek ben? En hoe weet ik of mijn gevoelens authentiek zijn? We zijn geobsedeerd door authenticiteit, maar dat is erg verraderlijk. Het maakt persoonlijke keuzes moeilijker, en afwijzingen pijnlijker.”

Hoezo?

“Als je vroeger werd afgewezen door een huwelijkskandidaat, dan was dat omdat je niet uit de juiste familie kwam, niet rijk genoeg was, of niet van dezelfde religie – externe factoren waar je weinig aan kon doen. Maar nu word je gekozen om wie je bent. En dus word je ook afgewezen om wie je bent. Dat is de tirannie van de authenticiteit: ‘Je bent niet genoeg.’ En dat doet veel meer pijn.”

“Als je je afgewezen voelt, is het belangrijk dat je mensen opzoekt die je vertellen hoe belangrijk en waardevol je bent, ook al geloof je dat zelf op dat moment niet. Vrienden, collega’s of familieleden die je opvangen, zodat je kunt instorten zonder de bodem te raken.”

“Dating heeft nu te vaak weg van een jobinterview met een checklist. Maar als je de vacante positie niet krijgt, vraag je je af: wat is er mis met mij? Ik ben het beu dat mensen zich die vraag altijd stellen. Er is níéts mis met je! Die hele cultuur van evalueren vervuilt de liefde. We moeten stoppen met elkaar voortdurend naast de lat te leggen.”

Maar hoe weet je dan of iemand bij je zal passen?

“Je moet je bewust zijn van je eigen relatiegeschiedenis, en die van de ander. De dynamiek tussen jou en je vorige partner beïnvloedt de manier waarop je aan een nieuwe relatie begint. Had je altijd het gevoel dat jij de gever in de relatie was? Waren jullie evenwaardige partners? Hoe reageerde je op conflicten? Kon je nee zeggen? Al die dingen schemeren door in je volgende relatie.”

“Voorts vind ik dat dates vaak wat origineler en geïnspireerder kunnen. Er is niks mis met een etentje of een afspraakje op café, maar in plaats van met z’n tweeën een checklist af te werken zou je ook samen iets kunnen gaan doen. Een partijtje tennissen of een gezelschapsspel, bijvoorbeeld – dan zie je hoe iemand wint of verliest, wat erg veel over een persoon vertelt. En als je écht iemand wilt leren kennen, organiseer dan een feestje voor de vrienden van je date en je eigen vrienden. Dan zie je meteen hoe je date omgaat met zijn vertrouwde omgeving en met mensen die hij of zij totaal niet kent. En je krijgt er achteraf nog gratis advies van je vrienden bij!”

AANDACHT!

Laten we hopen dat er geen nieuwe lockdown komt, want tijdens de vorige was er enorm veel eenzaamheid, ook binnen relaties, vertelde u al.

(knikt) “De Amerikaanse psychologe Pauline Boss heeft een mooi concept bedacht: dubbelzinnig verlies. Dat zijn allerlei verliezen waarover je niet kunt rouwen. Je moeder heeft alzheimer, bijvoorbeeld. Fysiek is ze er nog, maar mentaal niet meer. Je kunt niet zeggen dat ze er niet meer is, want dat is ze wel. Als je een miskraam hebt, dan is het kind er nog emotioneel voor jou, maar niet fysiek. Je kunt dus ook niet rouwen.”

“Hetzelfde concept zie ik vaak in relaties terugkomen. Als je partner de hele tijd met zijn telefoon bezig is, dan is hij wel fysiek aanwezig, maar met zijn hoofd zit hij god weet waar. Je komt thuis, je vertelt een verhaal over wat je die dag is overkomen, en je krijgt alleen een afwezig gebrom, of een onverschillig ‘jaja’. Fysiek ben je niet alleen, maar de persoon met wie je hier bent, laat je voelen dat je eigenlijk niet bestaat.”

Ook dat is iets van nu.

“Ja, want het belangrijkste dat je kunt krijgen, is iemands aandacht. Zonder aandacht geen empathie of sympathie, en alle andere relationele gevoelens die we vandaag zo belangrijk vinden. Daarom wil iedereen je aandacht kopen.”

Kopen?

“Jazeker. Sociale media kopen je aandacht. Het is de belangrijkste grondstof van het moment. Als je blijft scrollen en je ogen op het scherm gericht houdt, wordt het sociale netwerk daar rijker van. Het is de basis van hun fortuin. En ook in relaties is aandacht het kostbaarste goed geworden. Overal wordt er aan je getrokken, en de aandacht die je aan iets anders schenkt, kun je niet aan je partner geven. Je zit dikwijls met drie in een relatie: jij en ik, en al het andere dat onze blik probeert te vangen.”

De smartphone heeft alles veranderd. Zelfs eenzaam zijn is niet meer hetzelfde.

“Vroeger was je fysiek alleen. Vandaag wordt eenzaamheid gecamoufleerd door hyperverbondenheid. Je hebt duizend virtuele contacten op Instagram, Facebook of Twitter, en je kunt een hele avond thuiszitten en kijken wat andere mensen aan het doen zijn. Natuurlijk laten ze alleen maar de prettige kanten van hun leven zien. En jij zit alleen thuis jaloers te wezen en je voelt je de loser op de planeet. Of je komt thuis na een verschrikkelijke dag, en toch post je iets leuks op de sociale media, iets grappigs over jou en je kind, omdat je denkt dat de likes je een boost zullen geven. Maar je liegt over je eenzaamheid, en daardoor voel je je nog slechter, want je voelt je een bedrieger. Dat is moderne eenzaamheid: het idee dat we heel verbonden zijn, maar niet altijd de waarheid tonen of de waarheid zien van anderen.”

De mobiele telefoon heeft ook een rode loper uitgerold voor ontrouw.

“Overspel is makkelijker dan ooit, maar het is ook moeilijker om het geheim te houden. Vroeger moest je het huis uit, nu kun je met je telefoon vreemdgaan in je eigen bed, naast je partner. Net daardoor wordt het ook sneller ontdekt. Een opengeklapte laptop, een telefoon die niet vergrendeld is, en de hele chatgeschiedenis met de minnaar ligt op tafel. Vroeger kon je alleen voortgaan op een vergeten briefje in een jaszak, of sporen van lippenstift op een hemdsboord.”

We gaan dus vaker vreemd dan ooit.

“Dat heeft niet alleen met de smartphone te maken, maar ook met onze zoektocht naar persoonlijk geluk. De maatschappij roept je voortdurend toe dat je moet doen wat goed voor je is, dat je dingen moet doen die je gelukkig maken, want je verdient het. Met die retoriek sluipt ontrouw binnen in een relatie die niet aan de hoge verwachtingen voldoet. Ik heb het recht om gelukkig te zijn, en omdat ik het geluk niet vind in deze relatie, ga ik vreemd. Mag ik? Durf ik? Nee, ik móét het zelfs doen!”

Maar voor wie bedrogen wordt, is het verschrikkelijk pijnlijk.

“Ja, in het Westen is ontrouw één van de belangrijkste redenen om te scheiden. Het is des te pijnlijker omdat de betekenis van overspel is veranderd. Monogamie is het romantische ideaal, omdat het bevestigt hoe speciaal we zijn. Ontrouw zegt: je bent toch niet zo bijzonder. Het slaat de illusie dat je relatie uitzonderlijk was aan gruzelementen. Het verraad doet ook zo’n pijn omdat het verleden onbetrouwbaar wordt. Toen we samen mijn verjaardag vierden en je minutenlang naar het toilet verdween, zat je toen berichtjes naar haar te sturen? Alle herinneringen worden door het verraad gekleurd.”

Wat met emotioneel vreemdgaan?

(schamper) “Dat is het nieuwe modewoord in het moderne lexicon over ontrouw. Het geeft aan dat er een ongepaste emotionele gehechtheid is die voorbehouden zou moeten zijn aan de partner, zonder dat er seks bij komt kijken. Echt? Veel ‘emotionele verhoudingen’ knetteren van de spanning. Als ik met jou praat over films, boeken, je werk, reizen, de maatschappij en het nieuws, en ik blijf zes uur lang met je praten, denk je dan echt dat het alleen emotioneel is? Of begrijp je dat het ook sensueel en erotisch kan zijn? Als in: levendig, vibrerend en speels?”

Zelfs als er geen seks is?

“Seks vindt plaats in je hoofd. Je hoeft geen penetratie te hebben, je kunt aan die persoon denken en fantaseren. De daad zelf is maar een klein deel van de ervaring. Ik geloof niet in het onderscheid tussen een emotionele en een seksuele affaire. Voor mij is een emotionele affaire altijd erotisch, anders is het een vriendschap. En een seksuele verhouding gaat altijd gepaard met gevoelens, zelfs als het hit and run-seks is.”

“We zitten op onontgonnen terrein, want er zijn natuurlijk ook veel relaties die echt platonisch zijn, maar door de jaloerse partner als te hecht worden ervaren. Dat hangt samen met ons model van de romantische liefde: we verwachten dat onze partner ons belangrijkste emotionele maatje is – de enige met wie we praten over onze dromen, verlangens en angsten. In dat concept kan het verraad lijken als we ons hart bij een ander uitstorten. Maar als je geen diepe emotionele connectie mag hebben met andere mensen dan je partner, dan moeten we zó leven. (wurgt zichzelf) Dan kun je geen andere vrienden hebben. Terwijl een relatie er net baat bij heeft als partners sterke emotionele relaties hebben met anderen, als legitieme uitlaatklep voor gevoelens en behoeften. Maar goed, het blijft dansen op een slappe koord, want zo’n gevoelsband wordt weleens misbruikt om een erotisch afspraakje te verhullen.”

Blijkbaar weten we zelf niet zo goed wat ontrouw is en wat niet.

“Voor elk koppel is dat anders, en het is belangrijk dat ze dat definiëren en er afspraken rond maken. Als jij een massage krijgt met een happy ending, is dat ontrouw? Als je naar porno kijkt op het internet, is dat ontrouw? Als je goed bevriend blijft met je ex, is dat ontrouw? Voor elke generatie is dat anders.”

Waar worstelt de jongere generatie mee?

“Jongeren brengen het digitale aspect in het debat, en de vraag wat je moet vertellen en wat je voor jezelf kunt houden. Bij partners die elkaar op een datingapp hebben gevonden, ligt het bijvoorbeeld gevoelig om er nog actief op te zijn: ‘Ik zie je nu al een paar maanden en toch zit je er nog op.’”

Je zou als kersvers koppel haast gaan denken: waar zijn we aan begonnen? Hebt u tips om de relatie levendig te houden?

“Je moet het evenwicht vinden tussen stabiliteit, veiligheid en vertrouwen enerzijds, en verlangen, passie en intensiteit anderzijds. Het is een mythe om te denken dat een relatie succesvol of gelukkig is omdat je al zo lang bij elkaar bent. Alleen de partners weten dat hun relatie net niet dood is. Er is nipt genoeg om ze gaande te houden, maar er is geen vreugde. En het verschil tussen een relatie die niet dood is en een springlevende relatie is erotiek.”

“Of je één keer seks hebt per maand of drie keer per week, is niet van belang, zolang je het gevoel hebt dat er iets broeit en dat je nieuwsgierig blijft naar elkaar. Probeer het mysterie te koesteren, denk niet dat je al alles van de ander kent. Met kinderen is dat een hele uitdaging, want door de jaren zijn die opgeschoven naar het centrum van alle aandacht. Al onze speelsheid en verbeelding gaat naar de kroost. Het is zaak voor veel ouders om nog wat energie voor zichzelf en voor hun partner over te houden.”

“Erotische intelligentie is echt iets wat je kunt leren. Eerst en vooral is het belangrijk dat je jezelf de toelating geeft om te genieten en je over te geven, zonder schuld of schaamte. Dat je je mooi mag voelen, dat je het waard bent om gewild te zijn. Wees je bewust van de momenten waarop je je afsluit en je je openstelt. Als ik me zorgen maak om mijn kind, of ik bekijk mezelf iets te kritisch in de spiegel, dan gaan de luiken naar beneden. En dan mag mijn man alles doen wat ik vraag, de deur blijft gesloten. Je kunt niemand verplichten om naar je te verlangen. Maar als ik in het meer zwem, sta ik helemaal open.” (lacht)

“Mensen groeien en evolueren. De kunst is om dat samen te doen, en elkaar onderweg niet kwijt te raken. Dat doe je ook door je partner tijd, geduld, aandacht en ruimte te geven. En verken nieuwe paden. Als je samen je vertrouwde bezigheden hebt, creëer je vriendschap, innigheid en huiselijkheid. Als je nieuwe dingen uitprobeert en risico’s neemt, hou je de erotische energie levend. Volg niet altijd de vaste scenario’s. Doe dingen waarvan je niet weet hoe ze zullen aflopen.”

© HUMO