‘Mensentuin’: de racistische propaganda van de mensenzoo

“Als ik zie hoe ze mijn voorouders afbeeldden op die affiche, dan doet dat nog altijd pijn”, zegt historicus Mathieu Zana Etambala, die voor het AfricaMuseum meewerkte aan de tentoonstelling Human Zoo. 

Etambala staat voor een afbeelding van een zwarte vrouw met een traditioneel kapsel. Klein detail: de vrouw heeft twee menselijke beenderen in haar haar, waarmee de tekenaar uit 1935 lijkt te suggereren dat deze vrouw een kannibaal zou zijn.

Voor Etambala heeft de tekening een speciale betekenis, omdat de vrouw uit de regio van de Uele komt, net daar liggen de roots van de Belgisch-Congolese historicus. “Zo keken de blanken toen dus naar mijn voorouders”, zegt hij. “Ik vraag me dan af: hoe is het toch mogelijk?”

Wereldtentoonstelling

De poster is maar een van de affiches in de nieuwe tijdelijke expo van het AfricaMuseum over de ‘mensentuin’. In de negentiende en twintigste eeuw was zo’n ‘zoo humain’ telkens een grote publieksattractie, waar horden bezoekers op afkwamen. Er zijn posters over Afrikanen, maar net zo goed over inheemse Amerikanen of aboriginals.

De mensentuinen pasten in de geest van de ontdekkingsreizen waar de Europeanen toen al enkele eeuwen mee bezig waren. “Eigenlijk gaat het terug op een lange traditie”, zegt Maarten Couttenier, historicus aan het AfricaMuseum. “Zelfs Christoffel Columbus bracht al inheemse mensen mee uit Amerika. Maar in zo’n ‘zoo humain’ werden er echt mensen tentoongesteld zoals dieren vandaag. De bezoekers gaven hen soms zelfs eten.”

De houding van de Europeanen toen was behoorlijk dubbel. Enerzijds was er een drang om de wereld te bestuderen, anderzijds hing die samen met een racistische blik op veel van haar inwoners. De expo zet de eerste ‘mensentuinen’ dan ook in de context van de toenmalige wetenschap. 

Ten tijde van de wereldtentoonstellingen, zoals die in Antwerpen van 1885, waren Europese landen bezig met hun koloniale projecten in andere werelddelen. Wetenschappers probeerden die projecten te legitimeren door een verklaring te zoeken waarom andere mensen inferieur zouden zijn. “De Franse antropoloog Paul Broca vond dat Fransen superieur waren aan iedereen”, zegt Couttenier. “De Fransen uit het centrum van Frankrijk stonden bovenaan de hiërarchie. Toevallig kwam Broca daar zelf vandaan.” 

Een van de methodes om de mensheid op te delen was om aan craniometrie te doen: schedelmetingen. Maar hoe meer schedels Europese wetenschappers opmaten, hoe meer ze tot het besef kwamen dat hun theorie eigenlijk op niets was gebaseerd. Interessant aan de expo is dat ze toont hoe het denken stilaan toch evolueerde. 

Nadat het Belgische bewind in Congo rond 1900 onder vuur kwam te liggen door de vele wanpraktijken, werden ook de menselijke dierentuinen met Congolezen in ons land niet meer georganiseerd. “Er werd een uitzondering gemaakt voor Afrikanen uit andere kolonies”, zegt Etambala. “In Luik was er bijvoorbeeld nog een ‘village sénégalais’ in 1905. Maar het heeft tot 1958 geduurd voor er nog eens Congolezen te zien waren in België.”

Voor de grote wereldtentoonstelling van 1958 mocht zo’n Congolees dorp toch niet ontbreken, vonden de Belgen. Op een foto van dat gebeuren, die tegenwoordig vaak op sociale media voorkomt, is te zien hoe een oudere blanke dame haar hand uitsteekt naar een klein zwart meisje om haar te voederen. 

Expo 58 wou dan wel de vooruitgang in de verf zetten, die foto is vandaag het symbool geworden van ouderwets racisme. “Het is opmerkelijk,” zegt Couttenier, “dat de Congolezen in 58 zelf gezegd hebben: ‘Het is genoeg, we gaan naar huis’. De laatste mensentuin in ons land gebeurde twee jaar voor de Congolese onafhankelijkheid.”

Oerwoudgeluiden

Ook al verdwenen ze dan wel uit Europa, de racistische stereotypes die de mensentuinen mee hielpen verspreiden, zijn er vandaag nog steeds. Er loopt een rode lijn van de vrouw met beenderen in haar kapsel tot de oerwoudgeluiden die Romelu Lukaku naar zijn hoofd kreeg geslingerd. De expo sluit daarom af met venijnige opmerkingen die mensen van Afrikaanse afkomst in onze samenleving nog te horen krijgen. 

Eigenlijk is het ook zeer symbolisch dat er net in het AfricaMuseum een expo over die mensentuinen plaatsvindt. Want het museum in Tervuren is zelf uit een ‘zoo humain’ ontstaan. Tijdens de wereldtentoonstelling van 1897 kwamen meer dan een miljoen bezoekers zich vergapen aan Congolezen, die in drie dorpen rond een vijver op het domein hun dagelijkse leven moesten nabootsen.

Omdat de zomer zo koud en nat was dat jaar en de Congolezen zo slecht werden behandeld, zouden zeven van hen hun reis naar Europa niet overleven. In de expo vestigt Couttenier nog even de aandacht op de affiche, waarop een zwarte man te zien is met een zwaard, speer en een ketting van menselijke tanden.

Omdat de beeldvorming zo problematisch is, twijfelden de historici zelfs even om de affiches te tonen. “Maar ik ben er voorstander van om het toch te doen”, zegt Etambala. “We moeten het racisme tonen zoals het toen was en daarbij de koppeling maken naar vandaag. Anders zullen sommigen nog zeggen dat het er nooit is geweest.”

Human Zoo - The Age of Colonial Exhibitions. Nog tot 6 maart in het AfricaMuseum in Tervuren.