Poetin wil ‘het geweten van Rusland’ de mond snoeren

De autoriteiten willen de belangrijkste tak van Memorial laten sluiten, evenals het Memorial Mensenrechtencentrum in Moskou. De aankondiging sloeg in als een bom bij kritische Russen: Memorial werd nog in de Sovjet-tijd opgericht om de misdaden van Stalin en de communistische partij te onderzoeken. Een van de oprichters was de Russische kerngeleerde en dissident Andrej Sacharov.

Het werd de laatste tijd al steeds moeilijker voor de mensenrechtenorganisatie om haar werk te doen, vooral sinds de autoriteiten Memorial tot ‘buitenlandse agent’ hadden bestempeld. Dat betekent onder meer dat de organisatie op al haar materiaal moet aangeven dat zij de status van ‘buitenlandse agent’ heeft. Volgens de autoriteiten heeft Memorial zich daar niet aan gehouden en moet de organisatie daarom de deuren sluiten.

De afgelopen tijd heeft het bewind van president Poetin al een hele reeks kopstukken van de oppositie, actiegroepen en onafhankelijke media aangepakt, maar de naderende sluiting van Memorial  zou volgens sommigen een ‘keerpunt’ betekenen in het politieke klimaat in Rusland. Een groep wetenschappers noemde het een ‘poging de natie van haar geheugen te beroven’. ‘We mogen dit niet toestaan, als we een herhaling van de monsterlijke repressie willen voorkomen’, schreven ze in een open brief.

Daarmee doelden zij op de miljoenen Russen die onder het schrikbewind van Sovjet-leider Stalin om het leven kwamen, door executie, uithongering of uitputting in de strafkampen van de Goelag. Memorial hield zich aanvankelijk vooral bezig met het verzamelen van materiaal over de Stalin-terreur, zoals het opsporen van massagraven voor politieke gevangenen in allerlei uithoeken van het land.

Gewroet

Volgens sommige activisten is dat ook de reden dat Poetin nu aanstuurt op het sluiten van Memorial. Als voormalig agent van de veiligheidsdienst KGB heeft hij een hekel aan het gewroet in de misdaden van de geheime diensten in de Sovjet-Unie. Daarbij lijkt hij het politieke klimaat in Rusland mee te hebben: volgens de onafhankelijke opiniepeiler Levada-centrum beschouwt ruim de helft van de Russen Stalin nu als een ‘groot leider’. Tegelijkertijd zegt 52 procent van de ondervraagden bang te zijn voor een terugkeer van de repressie.

Vorige maand verstoorden nationalistische activisten een filmvertoning van Memorial over de hongersnood onder Stalin in Oekraïne, waar drie miljoen mensen omkwamen doordat het Sovjet-regime al hun voedsel en zaaigoed in beslag nam. De politie deed niets tegen de relschoppers, maar hield het publiek en de organisatoren wel urenlang vast in het Memorial-centrum.

De organisatie liep het Kremlin ook voor de voeten door zich steeds meer te richten op schendingen van de mensenrechten onder president Poetin zelf. Dat kwam sommige medewerkers duur te staan. Natalja Estemirova werd in 2010 ontvoerd en vermoord, toen zij in Tsjetsjenië onderzoek deed naar de verdwijningen, martelingen en moorden onder het bewind van Poetins beschermeling Ramzan Kadyrov. Andere Memorial-activisten werden op grond van dubieuze klachten opgepakt en tot celstraffen veroordeeld. 

Tekenend voor de situatie is dat Memorial onder Sovjet-leider Michaïl Gorbatsjov nog tweehonderd politieke gevangenen noteerde, terwijl Rusland onder Poetin volgens de organisatie ruim twee keer zoveel politieke gevangenen telt.

Navalny

De bekendste is uiteraard Aleksej Navalny, die nu in een strafkamp gevangen zit nadat de geheime diensten geprobeerd hadden hem te vergiftigen. Zijn organisatie is tot ‘extremistische organisatie’ verklaard, als straf voor allerlei onthullingen over de corruptie in regeringskringen. Navalny’s naaste medewerkers zijn naar het buitenland gevlucht, terwijl anderen met terugwerkende kracht worden aangeklaagd wegens betrokkenheid bij een extremistische beweging.

Ook Open Russia, een oppositiegroep die door de voormalige oliebaron en Poetin-vijand Michaïl Chodorkovski werd gefinancierd, is inmiddels uitgeschakeld. Het hoofd van de organisatie, Andrej Pivovarov, hangt een celstraf van zes jaar boven het hoofd voor Facebookberichten waarin hij de veiligheidsdienst FSB bekritiseerde en zich achter de protesten tegen Poetin schaarde.

Memorial ging nog een stapje verder door eerder dit jaar een aanklacht in te dienen tegen vier leden van het Russische huurlingenleger Wagner, dat nauwe banden heeft met het Kremlin. De vier hadden zelf videobeelden gepost waarop te zien was hoe zij in 2017 als vrijwilligers in Syrië een deserteur uit het leger van president Assad martelden, onthoofdden en zijn lijk in brand staken. Het was voor het eerst dat een Russische mensenrechtenorganisatie zo’n stap aandurfde.