Psychiater Joanneke van der Nagel: ‘Mensen met een lichte verstandelijke beperking en een verslaving: ze zijn met veel meer dan ik dacht’

“Twaalf jaar geleden kwam ik als psychiater in opleiding per ongeluk in de verslavingszorg terecht. Mijn stage ging op het laatste moment niet door, vlak voor kerst moest ik nog snel iets anders regelen. Zo ging ik, met enige tegenzin, bij een verslavingskliniek aan de slag. Daar gaf ik samen met een ervaren psychotherapeut een intensieve groepsbehandeling. Het was de bedoeling dat de deelnemers inzicht kregen in de reden van hun verslaving, dus er werd veel gepraat. Het ging over hun jeugd, hun gedragspatronen, over de omgang met emoties.

“De groep was al zo’n twintig keer bij elkaar geweest, we dachten dat we heel veel van iedereen wisten, en toen, op een middag, zei een van de jongens: ‘Nu moet je me toch eens vertellen wat dat zijn, emoties.’ ‘Ja’, beaamden een paar ande- ren, dat wilden zij eigenlijk ook weleens weten.

“Ik was perplex. Iedereen had al die maanden enthousiast meegedaan, maar kennelijk had een aantal deelnemers lang niet altijd door waar het over ging. De woorden die we gebruikten waren te ingewikkeld, de metaforen al helemaal. Dat deze jongen ervoor durfde uit te komen dat hij het niet begreep, was fantastisch. We hebben hem getest, hij bleek een IQ te hebben van rond de 70, veel lager dan gemiddeld. Zijn opmerking heeft me enorm aan het denken gezet. Ik realiseerde me opeens dat er een groep is die we met onze reguliere behandeling sterk overvragen, de mensen met een lichte verstandelijke beperking. Therapeuten in de geestelijke gezondheidszorg hebben dikwijls een universitaire opleiding genoten, wij gaan te veel uit van ons eigen denkniveau.

Stoer jasje

“Later, toen ik zelf patiënten ging behandelen, zag ik hoe lastig het is om zo’n beperking vast te stellen. Je denkt zo snel dat de ander het wel snapt. Veel mensen met een verstandelijke beperking hebben gewoon een gezin, een baan, een rijbewijs. Dat maakt het zo ingewikkeld. Ze doen mee in de maatschappij, maar ze komen in het dagelijkse leven vaak dingen tegen die ze net niet snappen. Alleen weten ze dat goed te verbloemen. Velen van hen dragen letterlijk een stoer jasje, ze stralen uit dat ze alles kunnen. Je ziet niet wat er aan kwetsbaarheid onder zit. En zelf komen ze er niet makkelijk voor uit.

“Samen met een collega ben ik me gaan verdiepen in deze groep verslaafden. We dachten aanvankelijk aan een project van een paar uur per week, maar we zijn er niet meer van losgekomen. We hebben een behandelmethode ontwikkeld die aanslaat en binnenkort publiceren we de tweede druk van ons handboek. Ik ben zelfs op het onderwerp gepromoveerd. Voor mijn promotie­onderzoek ben ik nagegaan hoeveel mensen met een lichte verstandelijke beperking een verslaving hebben. Het zijn er veel meer dan we dachten. Dat was wereldwijd nog nooit uitgezocht. We zien nu in dat we bij deze groep minder moeten praten en meer moeten doen. We gebruiken bij de behandeling veel pictogrammen en spelletjes, en we werken intensief samen met de familie.

“De jongen van toen hebben we niet van zijn verslaving af kunnen helpen. Hij gebruikt al jaren van alles door elkaar, heeft schulden, is met justitie in aanraking gekomen. We hebben bij hem te laat ontdekt dat hij door zijn verstandelijke beperking eerder in de problemen komt. We proberen de gevolgen van zijn verslavingen te beperken, dat is het maximaal haalbare. Anderen kunnen we dankzij onze nieuwe aanpak nu veel beter helpen.

“Nee, deze jongen heeft nooit geweten wat hij teweeg heeft gebracht. Maar met die ene opmerking heeft hij perspectief gegeven aan zoveel patiënten die na hem kwamen.”

De getuigenissen in deze reeks komen uit het boek Die ene patiënt van journaliste Ellen de Visser.