‘Kolonialisme was een misdaad, dan past het om excuses aan te bieden’: kunsthistorica Anne Wetsi Mpoma

“Hoe racisme en het koloniale verleden mij raken? Daarvoor zou ik je heel mijn leven moeten vertellen”, zegt de kunsthistorica in haar Wetsi Art Gallery in Anderlecht. “Toen missionarissen mijn ouders in Congo grootbrachten, kregen ze te horen dat ze maar beter Frans konden spreken, de ‘beschaafde taal’. Er werd neergekeken op mijn grootmoeder, die in een eenvoudig dorp woonde.”

Met kunst wil ze de koloniale propaganda onderuithalen, vertelt Wetsi Mpoma. Zwarte kunstenaars kunnen ook schoonheid creëren. Met hun beelden, tekeningen en schilderijen kunnen ze hun verhaal vertellen en een dialoog op gang brengen. Die dialoog moet voor de kunsthistorica ook centraal staan in de Congocommissie, waar ze zetelt als  lid van de diaspora. Maar ze benadrukt dat ze niet voor iedereen in de diaspora kan spreken. 

In haar bijdrage aan het rapport schrijft ze over het racisme waar zwarte mensen in onze samenleving vandaag nog mee te kampen hebben. Het rapport is gisteren officieel voorgesteld in het parlement. Nu de experts hun werk gedaan hebben, is het aan politici om erover te debatteren. “Het zal stevig worden”, voorspelt Wetsi Mpoma. “Daar kan je vanop aan.”

Het rapport was nog maar net gepubliceerd, of de N-VA viel de hoofdstukken over racisme al aan. De partij vindt dat u de hele volkscultuur wegzet als racisme, omdat u onder meer stereotypes in stripreeksen als Suske en Wiske en carnaval op de korrel neemt.

“Populaire cultuur is een vehikel voor de verspreiding van stereotypen over zwarte mensen, die hen in hun dagelijkse integratie belemmeren. In mijn bijdrage wilde ik vooral duidelijk zijn. Ik ging geen omfloerste beschrijvingen gebruiken om toch maar niemand voor het hoofd te stoten. Ik wilde mijn ervaringen delen als zwarte vrouw in België, omdat ik het gehad heb met racisme. ‘Je spreekt goed voor een zwarte, je bent mooi voor een zwarte’: hoelang moet ik zulke dingen nog horen? Als je zwart bent, krijg je met discriminatie te maken. Er zijn studies genoeg om dat te bewijzen. Nu is er actie nodig.”

Wat is precies de link tussen het hedendaagse racisme en het koloniaal verleden?

“Racisme bestond al voor het kolonialisme. Maar in de koloniale periode kwamen wetenschappers ook nog eens aanzetten met argumenten om niet-Europeanen als inferieur te beschouwen. Zwarten waren geen echte mensen. Hun manier van leven bestond enkel uit primitieve tradities.

“Al die assumpties werden gebruikt om te rechtvaardigen dat zwarte mensen behandeld werden als dieren. Na de onafhankelijkheid van Congo zijn die stereotypes nog blijven circuleren. Die racistische bias ondervind ik zelfs in mijn eigen omgeving.

“Ik betrap er mezelf soms op dat ik neerkijk op mensen die een donkerder huidskleur hebben dan de mijne. Uiteindelijk wil niemand gepercipieerd worden als een zwarte, zelfs zwarte mensen niet. Natuurlijk is dat heel triest. Maar het is een feit. En het houdt rechtstreeks verband met het kolonialisme.”

Daarom vindt u dat ‘Afrodescenten’ in België een schadevergoeding moeten krijgen en psychologische bijstand?

“Inderdaad, want uiteindelijk heeft dat een stevige invloed op je mentale gezondheid en op je persoonlijkheid. Als de samenleving je leert dat de cultuur van je grootouders niets voorstelt, hoe kan je dan respect voor hen hebben? Hoe ga je om met andere mensen als je zo’n problematische kijk hebt op jezelf?

“Om ons van het koloniaal verleden te bevrijden moeten we het recht in de ogen kijken. Pas dan kunnen we een einde maken aan de stereotypes waar zwarte mensen vandaag nog mee worstelen. Daarom moet het koloniale verleden meer aandacht krijgen in het onderwijs. België is naar Congo getrokken om er land aan te slaan, mensen te vermoorden en heeft zwarten ‘tentoongesteld’ in menselijke dierentuinen. Wat zegt dat over dit land?

“De historici hebben in het expertenrapport hun werk gedaan. Niemand kan nog zeggen dat er positieve kanten zaten aan het kolonialisme. Nu is het aan het parlement en de regering om daar hun conclusies uit te trekken.”

Verwacht u aan het einde van de rit officiële excuses? 

“Er zijn al excuses geweest voor de moord op Lumumba en voor de slechte behandeling van de ‘metissen’, de kinderen die kolonialen verwekten bij Congolese vrouwen. Maar nog niet voor het kolonialisme in zijn geheel. Voor mij is het kolonialisme een misdaad tegen de mensheid. Dan is het gepast om excuses aan te bieden, al weet ik niet of de regering daar klaar voor is.

“Juridisch ligt het ook dat moeilijk, omdat je dan alles heel precies moet kunnen bewijzen. Maar op het morele vlak is het voor mij duidelijk. Pas als er excuses komen, kan het gesprek over het koloniale verleden echt beginnen.”

U spreekt ook over herstelbetalingen, maar daarover is het rapport erg vaag. U zegt niet welke juridische grond die zouden hebben, of naar wie het geld moet gaan.

“Bij mij gaat het om het principe. Het kolonialisme was een misdaad, dus moeten de slachtoffers een vergoeding krijgen. Als er ooit herstelbetalingen zouden komen, vind ik dat die naar de Congolese bevolking moeten gaan, of naar hulporganisaties.”

Maar in het rapport is de aanbeveling niet onderbouwd, terwijl het  nu de basis vormt van een parlementair debat. Is het dan niet makkelijk om die aanbeveling te negeren?

“Zo bekijk ik het niet. Omdat het mijn expertisegebied niet is, kon ik er niet te diep op ingaan. Maar internationaal zijn er wel experts die dit hebben bestudeerd. In mijn bijdrage verwijs ik naar het werk van de Nederlandse historicus en econoom Sandew Hira. Hij heeft nagedacht over hoe zulke herstelbetalingen berekend kunnen worden. In zijn werk gaat hij in op die extractiepolitiek, de economische benefit die een kolonisator behaalt.”

Historicus Idesbald Goddeeris vindt dat er veel slecht onderbouwde aanbevelingen in staan. Er wordt zonder argumentatie gepleit voor invoering van quota voor overheidsjobs, of versoepeling van de regels om de Belgische nationaliteit te verwerven. Zo is het rapport volgens hem koren op de molen van populistische partijen.

“Daar ben ik het niet mee eens. Ik denk dat die populistische partijen altijd wel iets in het rapport zullen vinden om te bekritiseren. Als een expert iets schrijft over Zwarte Piet, zou die het al moeten ontgelden. Zij willen niet dat er iets verandert om het racisme in de samenleving aan te pakken.”

Maar bent u zelf soms niet te snel om die beschuldiging te maken? Brussel heeft de Leopold II-tunnel nu naar de zangeres Annie Cordy hernoemd. Ook dat is volgens u een voorbeeld van structureel racisme.

“Brussel wilde dus de naam van die tunnel veranderen. Maar wat hield die verandering in? Brussel haalde de naam van de man die Congo gekoloniseerd heeft weg. Maar dan komt er een kinderzangeres in de plaats, die mee racistische stereotypes heeft verspreid (voor de clip van het liedje ‘Chaud Cacao’ hulde Cordy zich in Afrikaanse kleren, YV). Is daar dan niets mis mee?”

Denken Brusselaars daaraan als ze in een poll voor een nieuwe naam op hun jeugdidool stemmen?

“Ik heb zelf op haar liedjes gedanst toen ik klein was. Maar dat houdt me niet tegen om als volwassene afstand te nemen. Dat mensen er niet aan denken, is net het punt. Het wordt tijd om wel na te denken en die verbanden te doorzien. Dan zullen mensen begrijpen hoe hard verandering nodig is.”

Heeft u over uw bijdrage gesproken met de andere experts?

“Ik heb hen mijn standpunt uitgelegd en ze vonden het goed om die bijdrage erin mee te nemen. Ze lieten me toe om mijn tekst te schrijven, op basis van mijn ervaringen. Zij gingen ermee akkoord om me de vrijheid te geven om het zo op te schrijven.”

Maar uw bijdrage valt dus onder uw eigen verantwoordelijkheid. Is dat ook geen zwakte van het rapport? Als elke expert alleen instaat voor zijn eigen tekst, is er toch geen consensus over het geheel?

“Misschien is dat inderdaad een nadeel. Maar de keuze is bewust gemaakt. We komen natuurlijk uit andere disciplines en schrijven over verschillende onderwerpen rond kolonialisme. Normaal is het inderdaad zo dat een commissie werkt met experts die allemaal in dezelfde discipline zitten. Zij produceren dan samen één rapport.

“Maar voor mij is de diverse aanpak net het pluspunt. Wat dit rapport anders maakt is net dat we inzichten hebben uitgewisseld tussen mensen met allerlei achtergronden. Op die manier konden we over alle aspecten van het verleden schrijven en aantonen hoe dat vandaag doorwerkt.”

Toen onlangs een parlementsdelegatie een bezoek bracht aan Congo, zei de voorzitter van de Congolese Senaat dat hij wel excuses zou willen voor de excessen van het kolonialisme. ‘Maar we moeten ook oog hebben voor het positieve’, zei hij. ‘Niet alles was slecht, we moeten de moed hebben dat toe te geven.’

“De Senaatsvoorzitter spreekt vanuit zijn eigen politieke ambities, hij is geen historicus. Dus ik ga geen commentaar geven op wat hij zegt.”

Ik wilde u dit citaat voorleggen omdat Walter Zinzen er in een opiniestuk naar verwijst om te stellen dat we ons in België te sterk focussen op het koloniale verleden, terwijl het huidige Congo met enorme problemen kampt. In Oost-Congo zijn 150 milities acties, die moorden, plunderen en verkrachten.

“Ja, maar je kan de rol die het koloniale verleden daarin speelt niet negeren. Al sinds de zestiende eeuw halen Europeanen grondstoffen uit Afrika. Europese bedrijven gaan daar vandaag dankzij hun samenwerking met Afrikaanse elites gewoon mee verder. Terwijl de bevolking terechtkomt in een moderne vorm van slavernij.

“Ik zou willen dat de Europese ontwikkelingswerkers, de militairen Afrika gewoon met rust zouden laten. Maar ik weet ook dat dat niet realistisch is, omdat er zoveel belangen spelen. Kijk maar eens naar hoeveel internationale bedrijven er actief zijn in Congo om kobalt te ontginnen. Haal iedereen terug, dan zijn we echt met dekolonisering bezig.”

Ondertussen gaat het kolonialisme dus gewoon door onder andere vormen. Gelooft u dat het ooit zal veranderen?

“Wat mij vooral tegen de borst stuit, is de hypocrisie daarover hier in Europa. Over tien jaar moeten alle nieuwe auto’s in ons land elektrisch zijn, om de uitstoot te verminderen. Maar waar komen de grondstoffen voor de batterijen van die auto’s vandaan? Daar hoor ik dan niemand over.

“Ik hoop gewoon dat Europeanen beginnen na te denken en hun verantwoordelijkheid gaan nemen. Dat is alles. Met ouder worden, ben ik steeds pessimistischer. Het is voor mij een dagelijkse strijd om de hoop niet te verliezen. Maar ik hou er mij zo goed ik kan aan vast.”