De omikronvariant in vraag en antwoord: ‘De combinatie van mutaties die we niet wilden zien’

Waar is de variant ontdekt?

De omikronvariant, ook gekend als B.1.1.529, werd ontdekt in Zuid-Afrika. Onderzoekers vonden de opmerkelijke variant voor het eerst terug in samples die op 11 november in Botswana en 14 november in Zuid-Afrika werden genomen. Dat de variant daar ontdekt werd, betekent niet noodzakelijk dat de variant ook daar ontstaan is. 

Ronduit raadselachtig is de herkomst van de variant. Het virus is geen directe familie van de deltavariant, die in veel landen dominant is, maar lijkt een nakomeling van de allereerste coronavirussen die zich begin vorig jaar over de wereld verspreidden. Aangezien veel Afrikaanse landen slechts in beperkte mate virusvarianten traceren, kan de variant vermoedelijk een tijd lang onder de radar gebleven zijn vooraleer hij in Zuid-Afrika ontdekt werd. 

Waar is de omikronvariant nog vastgesteld?

Er zijn ook al stalen gevonden in onder andere Australië, het Verenigd Koninkrijk, Tsjechië, Denemarken, Duitsland, Israël, Spanje, Italië, Nederland en België. In ons land werd zelfs de eerste bevestigde besmetting met de omikronvariant in Europa genoteerd. Het ging om een niet-gevaccineerde vrouw die op 11 november vanuit Egypte was teruggereisd naar ons land en op 22 november milde symptomen had gekregen. Tot nu toe zijn er geen bijkomende gevallen gemeld. 

Wat weten we er tot dusver over?

De variant trok meteen wereldwijd de aandacht van onderzoekers omdat zijn genoomstructuur heel verschillend is van de andere varianten die de laatste maanden de ronde doen. Omikron telt liefst 50 mutaties, waarvan 32 op de spike-eiwitten. Dat zijn de uitsteeksels waarmee het virus menselijke cellen binnendringt en zich vastnestelt. 

“Het zorgwekkende is dat deze variant enerzijds mutaties deelt met de alfa- en deltavariant en die zorgen voor een verhoogde besmettelijkheid”, zegt viroloog Johan Neyts (KU Leuven). “Op andere plekken heeft omikron dan weer mutaties gemeen met de gamma- of bètavariant, die ervoor zorgen dat het virus minder makkelijk geneutraliseerd wordt door antistoffen van het immuunsysteem. Dat is natuurlijk een combinatie van mutaties die we niet wilden zien.”

Ook zijn er heel wat mutaties waar we op dit moment weinig over weten. Maar met de opmars van de variant in Zuid-Afrika lijkt er weinig twijfel over te bestaan dat die zich nog een pak sneller verspreidt dan de deltavariant. Het aantal dagelijkse coronabesmettingen is er sinds 16 november gestegen van 275 tot 2.900. “In een paar weken tijd is de variant gegroeid naar een aandeel van 93 procent van het aantal besmettingen", zegt biostatisticus Tom Wenseleers (KU Leuven). “De deltavariant heeft daar twee en een halve maand voor nodig gehad.”

Volgens berekeningen van de biostatisticus heeft de nieuwe variant een groeivoordeel van 38 procent tegenover delta. Wetende dat het groeivoordeel van de deltavariant tegenover de alfavariant 13 procent bedroeg, is dat een indrukwekkend verschil. “Concreet betekent dat dat iemand met de omikronvariant gemiddeld vijf tot zes keer meer mensen besmet dan met de deltavariant.”

Dat verschil kan volgens Wenseleers nooit alleen verklaard worden door verhoogde besmettelijkheid. “Anders zou je met een virus zitten waarbij één persoon 39 anderen besmet, in een situatie zonder maatregelen noch immuniteit. Dat is niet realistisch. Er is geen bekend virus dat zo besmettelijk is. Het lijkt dus vooral dat deze variant gevoelig beter is in het ontsnappen aan ons immuunsysteem. Dit kan een volledig nieuwe pandemie worden.”

Is de variant minder ziekmakend?

Dat kunnen we op dit moment nog niet zeggen. “In eerste instantie was er sprake dat deze variant mildere symptomen met zich zou meebrengen, maar dat ging slechts om een klein aantal jonge personen”, zegt Wenseleers. Met slechts 6 procent van de bevolking die ouder is dan 65 heeft Zuid-Afrika sowieso een andere demografie. Nieuwere data tonen bovendien aan dat de opmars van omikron zich ook in ziekenhuisopnames begint te vertalen. In de provincie Gauteng, het epicentrum, is het aantal hospitalisaties in twee weken gestegen van 135 tot 580.

Hoe goed werken de vaccins tegen deze variant?

Dat is de vraag van een miljoen. Het feit dat deze variant 32 mutaties heeft op de spike-eiwitten van het virus, het deel van het virus waar de vaccins op gericht zijn, kan ervoor zorgen dat de vaccins die eiwitten minder goed herkennen. “We mogen ervan uitgaan dat de werkzaamheid van de vaccins tegen omikron een stuk minder zal zijn”, zegt Johan Neyts. Dat de nieuwe variant de werking van de vaccins volledig teniet zou doen, lijkt echter minder waarschijnlijk. Al zal een booster daarvoor wellicht cruciaal zijn. “Een booster krikt het aantal antistoffen op en kan dus tot op zekere hoogte compenseren.”

Toch wordt het wellicht cruciaal dat de vaccinproducenten snel hun vaccin kunnen aanpassen aan deze nieuwe variant. “En eigenlijk zou dat proces binnen de twee maanden moeten kunnen", zegt Wenseleers. “Anders gaan we de strijd tegen dit virus blijven verliezen.”