Microbioloog Herman Goossens: ‘Zo veel mutaties in één keer. Ik ben verbijsterd’

‘Zo veel mutaties in één keer. Ik ben verbijsterd.” Herman Goossens beent met grote stappen door het gangenlabyrint van het UZA. De rijzige professor is als microbioloog gespecialiseerd in resistente ‘superbacteriën’ en zag al veel verbluffende kunstjes van de natuur. Maar, zoals hij nog een paar keer zal herhalen, “omikron slaat alles”.

Als hoofd van PREPARE, een platform dat de Europese Unie over de aanpak van pandemieën adviseert, werkt de altijd energieke Goossens samen met topvirologen. Met sommigen van hen publiceerde hij ondertussen tientallen studies over het coronavirus in vakbladen als The Lancet en New England Journal of Medecine. “Ook mijn eminente collega’s vielen van hun stoel toen ze de omikronmutaties zagen”, zegt hij. “Het is de wake-upcall die de wereld nodig had.”

We weten toch nog niet hoe ernstig omikron precies is?

“Dat klopt. Ik bespreek momenteel met onder anderen (de vooraanstaande experts, red.) Christian Drosten (Charité, Berlijn), Marion Koopmans (Erasmus, Rotterdam) en Sylvie van der Werf (Institut Pasteur) hoe iedereen nu naar deze variant onderzoek doet. Binnen een tweetal weken weten we veel meer. Maar wat alvast duidelijk is, is dat tientallen mutaties zich hebben opgestapeld. Als je dat ziet, kun je alleen maar ongerust zijn. Als we het virus nu niet heel ernstig nemen, weet ik het ook niet meer. 

“We hadden niet vermoed dat het virus zo snel tot zo veel veranderingen in staat was en daarom voelt dit helemaal anders dan wat we tot nu zagen. We hebben veel geluk dat Zuid-Afrika (waar omikron eerst werd vastgesteld, red.) zo’n performant surveillancesysteem heeft. In veel andere Afrikaanse landen zouden we dit niet gezien hebben.”

Mogen we hopen dat de omikronvariant een ideaal gratis vaccin is, in die zin dat hij besmettelijk is maar weinig ziekmakend?

“Hopen wel, maar zelfs als het zo was, is dat niet per se geweldig. Ik stel verbaasd vast dat veel mensen het verschil tussen relatieve en absolute cijfers niet kennen. Je sterftecijfer kan wel een klein percentage zijn, als een variant erg besmettelijk is, is dat nog altijd een groot probleem in absolute aantallen mensen die ziek worden. Hetzelfde met de vaccins. ‘Hoera, bijna 90 procent van de bevolking is gevaccineerd’, hoor je. In absolute cijfers zijn dat nog een miljoen Belgen die niet beschermd zijn. En we hebben 2.000 bedden op intensieve zorg, geen 200.000.”

Wat u over omikron vertelt, klinkt als een wake-upcall voor de wetenschap. In welke zin is het dat ook voor de wereld?

“Het doet er eigenlijk niet toe hoe besmettelijk of ziekmakend omikron exact zal blijken. Dat dit virus zoveel mutaties kan opstapelen, is ongezien. Eén uitleg is dat dit virus dergelijke mutaties opstapelt bij langdurig besmette personen. Het kan ook gedurende maanden onder de radar gebleven zijn ergens in Afrika. Voor mij is dit vooral een waarschuwing dat we ontwikkelingslanden moeten helpen. Al maanden kopen rijke landen massaal vaccins op en enkele kopen veel meer dan ze ooit kunnen gebruiken. Dat vind ik schandalig. Want zo veel mensen ongevaccineerd laten, verhoogt mijns inziens de kans op zorgwekkende varianten fenomenaal. Bèta kwam uit Zuid-Afrika, gamma uit Brazilië, delta uit India. Enkele topmensen uit opkomende landen zijn terecht razend. Dat kortzichtige opportunisme van het Westen kan echt niet meer.”

Welke landen hebben zo extreem gehamsterd?

“België zit er niet bij. (lacht) Ik heb er nu twee in gedachten maar ik noem liever geen namen en wil vooral benadrukken dat omikron ons moet doen inzien dat we niet anders kunnen dan veel meer solidariteit aan de dag leggen.”

Verschillende landen sluiten nu de grenzen. Terecht?

“Ja. Je kunt niet op het resultaat van het laboratoriumonderzoek wachten. We zien dat dit een erg problematische variant zou kunnen zijn. Dan moet je het voorzichtigheidsprincipe toepassen. Dat is zeer jammer voor Zuid-Afrika, maar we kunnen even niet anders. Binnen een tweetal weken weten we meer en kunnen we het beleid weer bijsturen.”

Is dat constante bijsturen niet wat u aanklaagt?

“In een pandemie kun je niet anders dan bijsturen. Als ik mij hardop aan het Belgische jojo-beleid erger, doel ik op iets anders. In ons land worden zelfs zaken die wel evident en te voorzien zijn, niet standvastig gerealiseerd en is de logica zoek. De maskerplicht bijvoorbeeld, die is in oktober afgevoerd en dan weer ingevoerd. Het is contraproductief om zo te zwalpen, zeker omdat we toen al wisten dat de deltavariant besmettelijker is.”

Is het achteraf niet makkelijk oordelen?

“Ik ben de eerste om dat toe te geven. Mijn voornaamste les in de pandemie is bescheidenheid. We hebben ons allemaal een aantal keren schromelijk vergist. In een interview eind maart voorspelde ik de vierde golf met kinderen als motor. Ik heb toen ook gezegd dat een lockdown niet meer nodig zou zijn. Daar moest ik op terugkomen toen in april de deltavariant opdook. Die bleek 2,5 tot 3 keer besmettelijker dan de Britse variant (alfa, red.) met een bijna even grote besmettelijkheid als mazelen. Dan kun je niet meer zeggen dat een winterse lockdown ondenkbaar is.

“Ik was in september voorstander om de quarantainemaatregelen in scholen te versoepelen zodat zo veel mogelijk kinderen naar school konden gaan. Alleen moet iedereen dan wel maskers dragen en moet de bevolking de maatregelen volgen. De politiek besloot echter de quarantainemaatregelen voor scholen te versoepelen, maskerplicht af te schaffen en versoepelingen voor de brede bevolking in te voeren. Dat is de slechtst mogelijke combinatie, waardoor het virus zich als een tsunami via onze scholen verspreidt.”

Waarin heeft de wetenschap zich nog meer vergist? Of, sympathieker gesteld, wat is het belangrijkste voortschrijdend inzicht?

(lacht) “De mutatiekracht die we nu bij omikron zien en de besmettelijkheid van de deltavariant: dat had ik nooit verwacht. Maar ik had ook nooit verwacht dat we zo snel zulke fenomenale vaccins zouden hebben. Een recente studie toont dat ze in 33 Europese landen alleen al minstens zo’n 460.000 overlijdens hebben voorkomen in de laatste tien maanden.

“Pijnlijker is dat wij begin 2020 veel te traag doorhadden wat op ons afkwam. Daar hebben we een zootje van gemaakt en daar ben ik nog altijd boos en beschaamd over. Dit heeft mensenlevens gekost. Op 14 februari 2020 kreeg ik een mail van een wereldautoriteit waarin hij heel duidelijk opsomt wat er aan de hand was (haalt een blad uit een map en leest voor). Een nieuw virus waar geen medicijnen noch vaccins tegen bestaan, dat makkelijk overdraagbaar is, longinfecties geeft en zonder symptomen kan worden doorgegeven. 

“Het staat hier allemaal en toch is niet meteen alarm geslagen. Het irriteert me dat sommige wetenschappers zichzelf onvoldoende in vraag stellen. Dit is niet voor herhaling vatbaar.”

Is de grootste vergissing niet geweest te denken dat de vaccins alles zouden oplossen?

“De wetenschap heeft die vergissing niet gemaakt. De komst van de deltavariant was wel een verrassing, maar we wisten al in de lente dat de vaccins onvoldoende tegen overdracht van het virus zouden beschermen. Het triomfalisme van bepaalde politici over hoe wij toch zo top zijn in vaccineren, stoort me daarom enorm. De experts hebben niet toevallig tegen de versoepelingen in de herfst gepleit, maar daar is dus niet naar geluisterd.

“Al wil ik niet overkomen als iemand die beleidsmakers basht. Het is voor hen soms zeer ondankbaar. Toen ik jong was, wilde ik zelf de politiek in. Nu weet ik dat ik er het olifantenvel niet voor heb. Maar in mijn periode als voorzitter van de Taskforce Testing heb ik gezien hoeveel slimme, gedreven en aangename mensen er aan het stuur zitten. Tegelijkertijd heb ik daar pas gevoeld in een aantal dossiers hoe onbestuurbaar België is. Als er zaken mislopen, ligt het aan die complexe structuren, niet aan de mensen.”

Ziet u in andere landen minder jojobeleid?

“Ja, al kan Nederland er nu ook wat van. Maar kijk naar Frankrijk, Italië, Spanje, Portugal. De maskers zijn op Italiaanse scholen al de hele tijd in zwang. Logisch. In Frankrijk, waar ik veel kom, word je veel minder met nieuws over alweer andere regels om de oren geslagen. Recent was er het bericht dat in een aantal departementen de drempel was overschreden, waardoor kinderen daar automatisch op school maskers zouden gaan dragen. Jammer maar helaas. Daar was in de media amper discussie over. Dat bericht was een fait divers. Terwijl hier bij ons dan een mediacircus begint waarbij ministers en experts elkaar in de haren vliegen.”

Een barometer met drempels is hier toch vaak gesuggereerd?

“Ja, maar de politiek wil er niet aan, ook al zou dat het voor hen veel makkelijker maken. Ze willen het liever zelf onder controle houden zodat ze nog steeds kunnen bijsturen. Zo schieten ze zichzelf in de voet. Ik twijfelde eerst ook aan zo’n barometer, maar als ik dat nu bij de Fransen zie, is het duidelijk dat het goed werkt. En Macron begrijpt dat hij naar zijn experts moet luisteren en zo veel mogelijk continuïteit moet installeren. De pass sanitaire geldt daar tot 31 juli 2022, bijvoorbeeld.”

Macron heeft wel veel antivaxers aan zijn been.

“Toch doet Frankrijk het goed. Toen hij zijn persconferentie over de pass sanitaire gaf, zijn een kwart miljoen mensen gaan protesteren, maar heeft bijna een miljoen Fransen een vaccinatie-afspraak gemaakt. Dat lukt daar ook omdat je in Frankrijk zeer vlot zelf een afspraak kunt maken, terwijl je bij ons opgeroepen moet worden.”

U bent al lang dé voorstander van sneltesten en speekseltesten op scholen. Waarom is daar zo weinig op ingezet?

“Ik ben ervan overtuigd dat we de impact van de vierde golf hadden kunnen breken als we preventief met bijvoorbeeld speekseltesten in de scholen getest hadden. Modellen van biostatistici tonen dat als je één keer per week 80 tot 90 procent van alle leerlingen en leerkrachten test, je uitbraken kunt voorkomen. De Zwitsers doen het en zeggen dat ze dat effect zien.

“Maar mijn pleidooi is helaas in dovemansoren gevallen. Men zag het operationeel niet zitten; het zou te duur en te complex zijn. Toegegeven, het is inderdaad een hele investering en je moet al die leerkrachten en ouders meekrijgen. Maar je vermijdt de ellende van de vele kinderen en leerkrachten in quarantaine. Misschien kunnen we dit voor een volgende golf voorbereiden. 

“Tenzij we kinderen tussen vijf en twaalf jaar vaccineren. Dan zijn die testen op school wellicht minder nodig. Maar die vaccinatie van de jongsten, daar ben ik er nog niet helemaal uit. Je doet het vooral om de bevolking te beschermen want de kinderen hebben amper last van het virus. Dat is een ethische discussie. Ik zou het nu beperken tot kinderen met risicofactoren en in afwachting kijken of het voldoende veilig is. En stel dat het vaccin slechts bescherming biedt voor één jaar, ga je hen dan jaarlijks opnieuw vaccineren?”

Onder de brede bevolking is, ook tot uw spijt, weinig op zelftesten ingezet.

“Dat is erg jammer, al ben ik blij dat we ze nu wel massaal gebruiken. Mijn kinderen, kleinkinderen, mijn vrouw en ik gebruiken ze tegenwoordig zeer regelmatig. Maar ze zijn wel te duur. De aankoopprijs is 1,50 à 2 euro in grote verpakkingen. Ik begrijp niet dat supermarkten die niet aanbieden. En waarom bieden bedrijven ze niet aan hun werknemers aan?”

Omdat er nog vragen over de betrouwbaarheid zijn?

“Dat is begrijpelijk. Maar je moet weten dat ze zeer goed werken bij mensen met klachten en bij mensen zonder klachten die een voldoende grote virale lading hebben. En we weten ook dat als je een hoge virale lading hebt, je zeer besmettelijk bent. Test je negatief, dan heb je geen of zeer weinig virus. Dan moet je zelf beslissen of je dus nog een masker draagt en afstand houdt of niet. 

“Dat is inderdaad lastig. Ik zag afgelopen weekend drie van mijn zes kleinkinderen, die negatief getest waren, en ik heb mijn masker achterwege gelaten omdat ik al drie vaccinaties heb gehad. Dat risico is dan nog erg klein, maar moet ieder voor zich uitmaken. We zullen toch een beetje met dit virus moeten leren leven. Wat ik wel schrijnend vind, is dat er over de sneltesten op bevolkingsniveau geen wetenschappelijke evidentie is.”

Hoezo?

“We geven miljarden uit aan zelftests, maar hebben geen onderzoeksconclusies over hoezeer ze virusoverdracht nu precies tegenhouden. Er is nood aan klinische trials waarin we bijvoorbeeld honderd gezinnen of scholen volgen die zelftesten doen en ook maskers dragen, honderd die alleen zelftesten doen en honderd die niets doen. Dat soort studies zijn er gewoon niet. Daarom werk ik nu aan een nieuwe stichting die op Europees niveau alle beste centra voor allerlei klinische testing in kaart zal brengen en met elkaar zal verbinden. We moeten echt in staat zijn veel sneller dat soort belangrijke vragen te beantwoorden.”

U kreeg zelf kritiek omdat de acht nieuwe federale testlabo’s die op uw voorstel  aan universitaire ziekenhuizen zijn opgericht, te veel belastinggeld zouden hebben gekregen.

“Dat was heftig. Op sociale media werd ik uitgemaakt voor de klootzak die zichzelf verrijkt of die beslist waar ons belastinggeld naartoe gaat. Dat klopt manifest niet. De kritiek van N-VA-parlementslid Frieda Gijbels was dat deze labo’s niet nodig zijn en dat het weggegooid geld is. Nochtans zijn wij hier een mobiel testteam gestart dat in gevangenissen, scholen, bedrijven testen uitvoert. Wij hebben in die periode rond de 2.000 testen per dag afgenomen.

“Wat wel klopt, is dat die mensen in de kalmere periodes van de pandemie niet altijd werk hebben. Maar wij kunnen toch niet wachten tot het erg druk wordt en dan pas in een paar dagen tijd extra volk aanwerven? Je moet mensen minstens een contract van een half jaar kunnen geven. Dat is als een investering in een brandweerteam dat klaarstaat als het brandt, zoals nu. Nu zitten we op ons tandvlees en kunnen we minder doen dan voorzien omdat er mensen door die heisa zijn vertrokken. Ze voelden dat ze hier geen werkzekerheid hadden.”

Het is toch niet vreemd dat bekeken wordt of jullie winsten maken met belastinggeld?

(droog) “Je kunt ook kiezen om geen extra testcapaciteit paraat te hebben. Weet u dat onze Nederlandse collega’s jaloers zijn op onze federale testcentra? Want daar betaalt de overheid grote bedragen aan privélabo’s en stroomt het geld naar de aandeelhouders.” 

“Bij ons gaat het naar de ziekenhuizen. Ik geef toe dat ook ons labo al winst maakte. Maar geen eurocent daarvan gaat naar mij of mijn collega’s. Dat wordt geïnvesteerd in het ziekenhuis en komt dus de patiënt ten goede.”

Was die discussie een reden voor uw ‘mediastaking’?

(lacht) “Mijn besluit eind maart om een tijd weg te blijven uit de media heeft vooral met de impact van sociale media te maken. Die heb ik zwaar onderschat. In mijn laatste interview voorspelde ik de vierde golf en daar ben ik zwaar op aangevallen. Dat is moeilijk voor de gevoelsmens die ik ben. 

“Ik ben ook een perfectionist en wil zeker zijn dat wat ik zeg, juist is. Als je dan bepaalde dingen zegt die achteraf verkeerd bleken, wat op zich niet raar is in de wetenschap, word je daar op sociale media voortdurend mee geconfronteerd.

“Op zich wil ik in de media en op sociale media wel aanwezig zijn als wetenschapper omdat communiceren over ons werk een van onze taken is. Maar het werd even echt te veel. Ook heb ik eigenlijk de tijd niet voor media-optredens. En ik wil mijn bijdragen eveneens beperken uit medelijden met de bevolking.”

Pardon?

(lacht) “Het moet voor mensen heel vermoeiend zijn, dat voortdurende gepalaver waarbij de ene dit zegt, de andere dat en de volgende nog iets anders. Mensen verzuipen in de informatie. Daar wil ik zo weinig mogelijk aan meedoen.”

Zelfs niet om fake news te bestrijden?

“Dat is een heel moeilijke kwestie. Want het fake news op sociale media vind ik ook een erg schadelijke pandemie, die de virologische pandemie versterkt. Eigenlijk zou je er telkens tegenin moeten gaan. Maar er is geen tijd en je strijdt met ongelijke wapens. Als wetenschappers moeten wij onze uitspraken met onderzoek stofferen. Mensen die fake news verspreiden, hoeven zich daar niet aan te houden.”

Hoe kijkt u naar de recente protestmars?

“Daar word ik toch boos van. Ik begrijp dat mensen het allemaal beu zijn en dat velen het zeer zwaar hebben omdat ze bijvoorbeeld alleen leven. Maar ik begrijp niet dat deze manifestanten meer ‘vrijheid en democratie’ eisen. Juist omdat we hier vrijheid en democratie kennen, kunnen zij protesteren. Dat moet je in Rusland of China niet proberen. 

“Ik zat vorige week nog bij de taskforce testing en dat was erg deprimerend. De huisartsen en ziekenhuizen worden zo overstelpt dat ze een lockdown eisten. We zaten met de handen in het haar. Het zou goed zijn mochten die manifestanten dat gesprek horen. Dan zouden ze met de realiteit geconfronteerd worden.”

Dringt een verplichte vaccinatie zich op?

“De geesten zijn er nog niet rijp voor, maar ik denk dat we daarnaartoe evolueren. Alles is proportioneel. Stel dat omikron komt en het blijkt een escape mutant  (een variant met mutaties die het virus helpen ons immuunsysteem te verschalken, red.) die we alleen met drastische maatregelen of zelfs lockdowns kunnen beheersen. Maar stel dat we ondertussen de vaccins aan zo’n horrorvariant kunnen aanpassen, wat gelukkig kan. Dan heb je de keuze tussen lockdowns of op grote schaal vaccineren. Dan ga je als overheid toch niet meer aan een verplichting twijfelen?”

Ondertussen is er hoop over nieuwe antivirale middelen. Terecht?

“Ze kunnen een gamechanger zijn. Zeker het product van Pfizer is dat. Maar ik vrees dat het virus snel resistent wordt tegen deze medicijnen als we ze massaal gaan gebruiken. Zo is het ook met antibiotica gegaan. En omikron toont hoe dit virus zeer verregaand en snel kan muteren. Het lijkt wel tot alles in staat. 

“Daarom zou ik adviseren om de covidpillen alleen toe te dienen aan kwetsbare mensen en op voorwaarde van een positief testresultaat. Dat is wel tegen de kar van de producenten. Een oplossing is dan om als overheid een bepaald deel aan te kopen, maar om wel zelf te beslissen wie ze krijgt en aan welke voorwaarden.”

Durft u nog iets te voorspellen over de nabije toekomst?

“De toekomst is nu onzekerder dan in 2020. Het duurde te lang, maar zodra we goed zagen waarmee we te maken hadden, zodra duidelijk was dat maskers, afstand houden en ventilatie zouden werken en we in lockdown gingen, was er een zekere voorspelbaarheid. We wisten dat de zomer makkelijker zou zijn, maar dat het daarna weer lastig kon worden. Nu is de situatie veel minder voorspelbaar. Ik vind het als wetenschapper zeer lastig om dat te moeten toegeven, maar de toekomst is vandaag onzekerder en verwarrender dan een jaar geleden. Juist daarom moet de overheid op stevig en bedaard beleid inzetten dat het virus niet meer onderschat.”

En uw eigen toekomst? Gaat u volgend jaar als u 65 wordt met pensioen?

(lacht) “Niet bepaald. Ik word CEO van die nieuwe stichting die zich in het organiseren van klinisch onderzoek in Europa gaat specialiseren. Er zijn al een paar topmensen die meedoen. Mijn vrouw maakt zich zorgen want de afgelopen twee jaren waren al een rollercoaster. Maar ik kan niet weigeren. De pandemie toont hoe belangrijk het is dat we in erg korte tijd klinisch onderzoek over bijvoorbeeld medicijnen of vaccins kunnen opzetten. De wetenschap kan veel en zal ook nu weer de oplossingen bieden, met onder andere aangepaste vaccins. Maar als we nu niet met nog meer slagkracht gaan samenwerken, zijn we verloren.”