Kan omikron ons immuunsysteem omzeilen? En hoe ziek maakt de variant ons? ‘Zo snel mogelijk een boosterprik toedienen is de boodschap’

“Over een paar weken weten we meer”, zeiden wetenschappers toen de nieuwe omikronvariant de wereld met verstomming sloeg. Op basis van het grote aantal mutaties in zijn stekeleiwit, cruciaal bij het infecteren van onze cellen, lijkt het erop dat de nieuwe variant onze immuniteit deels zal weten te omzeilen. De vraag is hoe groot de impact van omikrons staaltje ‘evolutie op speed’ precies is.

In laboratoria over de hele wereld onderzoeken wetenschappers momenteel met zogenoemde neutralisatieproeven hoe goed onze antilichamen grip krijgen op de coronavariant. Ze laten omikron los op een celcultuur en voegen daar serum van gevaccineerden of eerder geïnfecteerden aan toe. Dat serum - een component van ons bloed - bevat antilichamen, en de onderzoekers bestuderen hoe goed die in staat zijn de infectie in petrischaaltjes af te remmen. Werken met het levend virus is niet zonder risico en mag enkel in streng beveiligde labs. Sommige wetenschappers doen soortgelijk onderzoek met pseudovirussen, kunstmatige virusachtige deeltjes waarop ze het stekeleiwit van omikron monteren.

Het principe is in beide gevallen hetzelfde. Van het serum maken de wetenschappers verdunningen. Hoe meer je het serum kunt verdunnen én toch nog infectie kunt voorkomen, hoe groter het neutraliserend vermogen van de aanwezige antilichamen. “Uit dit soort proeven weten we dat het neutraliserend vermogen van door vaccinatie opgewekte antilichamen tegenover de bèta- en deltavariant vijf á zes keer lager is dan tegenover het oorspronkelijke virus uit Wuhan”, zegt Kevin Ariën (Instituut voor Tropische Geneeskunde). Logisch, want de vaccins hebben ons immuunsysteem getraind met het stekeleiwit van het oorspronkelijke virus, niet met het gemuteerde eiwit van de varianten. “De verwachting is dat het neutraliserend vermogen bij ‘supermutant’ omikron nog lager zal liggen”, zegt Ariën.

Eerste verdedigingslinie

Het virus uit patiënten halen en opkweken. Kopieën maken van het stekeleiwit van omikron en die in pseudovirussen stoppen. Die vervolgens een tijdje laten bakkeleien met verschillende hoeveelheden antistoffen. Het duurt allemaal samen een week of twee. Maar als de snelste teams straks melden dat het neutraliserend vermogen tegen omikron met factor X is gedaald, wat weten we daar dan mee?

“Het is nog geen reden tot paniek”, zegt immunoloog Geert Leroux-Roels (UGent). “Want de antilichamen zijn slechts de eerste verdedigingslinie van ons immuunsysteem.” Slagen de neutraliserende antilichamen er niet in te verhinderen dat het virus onze cellen binnendringt, dan wacht nog een tweede verdedigingslinie, de zogenoemde T-cellen. “Die voorkomen geen infectie, maar spelen wel een belangrijke rol in de bescherming tegen ernstige ziekte”, zegt Leroux-Roels

De antilichamen verhinderen infectie door op het stekeleiwit te binden en zo het enteren van onze cellen fysiek onmogelijk te maken, wat het systeem erg gevoelig maakt voor mutaties in het stekeleiwit. De T-cellen werken anders. Geïnfecteerde cellen steken door hun wand stukjes viruseiwit naar buiten. “Een soort roep om hulp naar de T-cellen, die de geïnfecteerde cellen opruimen”, zegt Ariën. Zo helpen ze de vermenigvuldiging van het virus onder de duim te houden. Anders dan het stekeleiwit zijn de viruseiwitten die bij dat proces zijn betrokken minder geneigd te muteren. “Het is dus niet uitgesloten dat de T-cellen er nog in slagen omikron onder controle te houden”, zegt Ariën. In zo’n scenario zouden wel veel mensen ondanks vaccinatie of eerdere infectie toch met omikron geïnfecteerd raken, maar niet noodzakelijk ernstig ziek worden.

Intussen in Zuid-Afrika en Oslo

De T-celrespons laat zich minder makkelijk in een celkweekje bestuderen. Dierproeven zijn ook een stukje van de puzzel. “Ze laten toe het immuunsysteem in zijn geheel te bestuderen”, zegt Leroux-Roels. “Maar het blijven dierproeven, dus zowel bij goed als slecht nieuws is straks enig voorbehoud op zijn plaats. Het ultieme bewijs zal komen van wat we bij patiënten zien.”

Die gegevens sijpelen binnen vanuit Zuid-Afrika, waar omikron aan een steile opmars bezig is. In een studie die nog niet door peer-review is gegaan, melden Zuid-Afrikaanse onderzoekers dat de kans op herinfectie bij omikron bijna tweeënhalf keer groter is dan bij de bèta- en delta-variant. Ze besluiten daaruit dat het succes van omikron zoals verwacht deels te wijten is aan het omzeilen van onze immuniteit. Belangrijk: het gaat in dit geval wellicht overwegend om herinfecties na een eerdere natuurlijke infectie, niet na vaccinatie. Of het virus even makkelijk door onze immuniteit na vaccinatie breekt, valt nog te bezien.

Er zijn enkele verschillen tussen immuniteit na vaccinatie of infectie. “Van vaccinatie met mRNA-vaccins weten we dat die voor heel hoge antistofconcentraties zorgen, hoger dan na een infectie”, zegt Ariën. Die antistoffen zullen wellicht niet optimaal overweg kunnen met omikron, maar het is niet alleen de kwaliteit die telt. “Ook al kunnen ze niet optimaal op het virus binden, als ze met genoeg zijn, kunnen ze de klus misschien toch nog klaren”, denkt Ariën. “Een natuurlijke infectie zorgt dan weer voor een bredere immuunrespons, omdat het lichaam op meerder viruseiwitten reageert en niet alleen op het stekeleiwit.” 

De vraag is wat tegen omikron de doorslag zal geven. Maar ook wat de bescherming door vaccinatie betreft, stemmen de eerste tekenen weinig hoopvol. In het beter gevaccineerde Verenigd Koninkrijk neemt het aantal besmettingen met omikron snel toe. In de Noorse hoofdstad Oslo raakten meer dan vijftig van honderdtwintig aanwezigen op een personeelsfeest besmet. In vooralsnog dertien gevallen gaat het officieel om de omikronvariant, en wellicht neemt dat aantal de komende dagen nog toe. Allen waren ze naar verluidt dubbel gevaccineerd. Ook bij ons is omikron wellicht wijder verspreid dan gedacht. Bij een besmetting op een school in Melle, enkele weken geleden, blijkt het na recente nadere analyse om omikron te gaan. 

Boosterprik

Blijft over, die andere hamvraag: hoe ziek maakt omikron ons?

Inmiddels lopen in Zuid-Afrika ook de hospitalisaties op. Een eerste rapport suggereert een milder ziekteverloop. Maar door het beperkte aantal bestudeerde patiënten en hun doorgaans lagere leeftijd, is het oppassen voor voorbarige conclusies. Dat omikron zich daar als een lopend vuurtje verspreidt, lijkt wel te betekenen dat de variant wel véél minder ziekmakend moet zijn om nog ‘goed’ te kunnen uitpakken. Want zelfs een klein percentage erg zieken, geeft bij een tsunami aan besmettingen toch veel slachtoffers. “Als we geluk hebben, zien we straks veel infecties, maar zonder dat de ziekenhuizen vollopen”, zegt Ariën.

Ondanks de gaten in onze kennis is vrij duidelijk wat ons te doen staat: boosterprikken toedienen alsof ons leven ervan afhangt. Volgens een ruwe schatting door biostatisticus Tom Wenseleers (KU Leuven) heffen het positieve effect van de derde prik en de geslepenheid van omikron elkaar ongeveer op. “Na een derde prik is de bescherming tegen omikron vermoedelijk ongeveer even goed als de bescherming tegen delta zes maanden na de tweede prik”, denkt Wenseleers. “Niet optimaal, dus, maar zo snel mogelijk een boosterprik toedienen is de boodschap.”

 Antistofconcentraties in het bloed nemen mettertijd af. De boosterprik frist het geheugen van ons immuunsysteem op en jaagt de hoeveelheid antistoffen opnieuw de hoogte in, zodat er straks een groot, zij het niet optimaal bewapend leger klaarstaat als omikron voor de poorten staat. “Het is onze enige optie”, zegt Ariën. “Want tegen dat er een aangepast vaccin klaar is om massaal toegediend te worden, zitten we al aan de volgende letter van het alfabet. Dit is nu eenmaal wat virussen doen.”