Een blik op het Maidanplein tijdens de onlusten van 2014 (archieffoto).

De splijtzwam tussen Rusland en het Westen: welke plaats krijgt Oekraïne in het Europa van morgen?

De spanningen tussen het Westen en Rusland scheren nooit geziene toppen. In het Westen wordt openlijk gespeculeerd over een mogelijke invasie van Oekraïne door Rusland nadat Moskou de afgelopen weken aanzienlijke versterkingen naar het grensgebied heeft gestuurd. Rusland ontkent dat het de bedoeling heeft Oekraïne binnen te vallen en zegt dat het moet reageren op provocaties van Oekraïne en de NAVO die de veiligheid van Rusland bedreigen. Ook nu draait het conflict in wezen over de plaats van Oekraïne in Europa. Het land is al meer dan 15 jaar de splijtzwam tussen Rusland en het Westen. 

analyse
© Geert Van Hoeymissen
Jan Balliauw
Jan Balliauw is specialist internationale relaties en Rusland bij VRT NWS.

Het was de laatste buitenlandse reis van president Vladimir Poetin voor hij in mei 2008 de macht overdroeg aan zijn opvolger Dimitri Medvedev. Op de NAVO-top in Boekarest in april 2008 was zijn komst lang onzeker geweest omdat de Amerikaanse president George W. Bush hard had aangedrongen op een concreet pad naar lidmaatschap voor Oekraïne en Georgië. Maar de Duitse bondkanselier Angela Merkel en de Franse president Nicolas Sarkozy waren verre van overtuigd dat dit een goed idee was en hielden het been stijf. Uiteindelijk werd een compromis gevonden: Oekraïne en Georgië kregen de belofte dat ze ooit lid zouden worden van de NAVO, maar er werd niets gezegd over een tijdspanne en er kwamen geen concrete engagementen van de NAVO-lidstaten. 

Poetin kon er blijkbaar mee leven en kwam na enige aarzeling uiteindelijk dan toch naar Boekarest. Rusland was op die top uitgenodigd voor een bijeenkomst van de NAVO-Rusland Raad die in 2002 was opgericht. Niet NAVO-lid Rusland kreeg daarmee de mogelijkheid om samen aan tafel te zitten met de NAVO-lidstaten. Tijdens zijn vergadering met de NAVO-leiders liet Poetin geen twijfel bestaan over zijn  standpunt: Oekraïne kon voor Rusland nooit lid worden van de NAVO. Toenmalig NAVO secretaris-generaal Jaap de Hoop Scheffer zei in een interview met "Nieuwsuur" in 2018 zich nog zeer goed te herinneren dat Poetin hem dat in een bilaterale ontmoeting ook meteen duidelijk maakte: “This will not be,” zei Poetin in het Engels, dit zal niet gebeuren.

Op zijn persconferentie In Boekarest herhaalde Poetin zijn verzet: "Het opduiken van een machtig militair blok aan onze grenzen … is een directe bedreiging voor de veiligheid van ons land." Toen ik na afloop van de NAVO-Rusland Raad met toenmalig premier Yves Leterme (CD&V) praatte, was die nog danig onder de indruk van wat Poetin tijdens de vergadering had gezegd. Hij noemde het een duidelijk "njet" van Poetin.  Toenmalig minister van Buitenlandse Zaker Karel De Gucht vond dat Poetin 'vrij en vrank' had gesproken.

TERUGBLIK - Poetin windt er geen doekjes om in 2008 en spreekt van een directe bedreiging voor de veiligheid van Rusland:

Videospeler inladen...

Het dilemma van het Westen

In wezen sukkelt het Westen nu nog altijd met hetzelfde dilemma als in 2008. Het bondgenootschap kan onmogelijk Rusland een vetorecht geven over wie wel en wie niet lid wordt van de NAVO. Dat zijn beslissingen die soevereine landen zelf moeten kunnen nemen. Maar aan de andere kant is er de realiteit dat dergelijke beslissingen wel degelijk ook een invloed hebben op de positie van Rusland.

Toch wordt in de communicatie vanuit het Westen vooral het eerste aspect benadrukt: Rusland moet zich geen zorgen maken want de NAVO is defensief, het is een win-win voor iedereen want grijze zones in Europa geven alleen maar aanleiding tot conflicten, zoals Oekraïne ten overvloede heeft aangetoond. 

Maar voor de Russische leiding is en blijft de NAVO de grootste vijand. Het is niet alleen een politiek bondgenootschap, maar ook een militaire alliantie. Het lidmaatschap van Oost-Europese landen geeft ook de mogelijkheid om militaire infrastructuur dichter bij de Russische grens te installeren. En het maatschappijmodel dat de lidstaten van de NAVO zeggen te willen propageren, een democratische rechtstaat, ziet het Kremlin als een rechtstreekse bedreiging voor het autocratisch model dat Poetin in Rusland heeft geïntroduceerd.

De splijtzwam Oekraïne

Centraal in de discussie tussen Rusland en het Westen staat al meer dan 15 jaar Oekraïne. Het is het op een na grootste land van Europa, groter dan Frankrijk, en alleen al daarom strategisch belangrijk. Tussen Rusland en Oekraïne bestaan nauwe historische, culturele, economische banden. Het Russisch was tot voor kort de taal die in Kiev op straat werd gesproken. Russen en Oekraïners beschouwden elkaar als broedervolkeren. De wieg van de Russische beschaving stond in Kiev. Daarnaast ziet Moskou Oekraïne ook als een belangrijke buffer tegen een invasie vanuit het westen, iets wat Rusland in zijn geschiedenis al enkele keren heeft meegemaakt.

Toen Poetin en Bush president werden in het begin van de 21e eeuw, speelde de kwestie Oekraïne nog niet. Het land stelde zich neutraal op en de twee nieuwe presidenten hadden een redelijk goede verstandhouding. Poetin was de eerste leider die Bush belde na de aanslagen van 11 september 2001, en bood hulp aan bij de militaire operatie in Afghanistan. Maar de Oranjerevolutie in Oekraïne in 2004 kwam bij Poetin hard aan.

TERUGBLIK - Hevig protest in de straten van hoofdstad Kiev monden uit in de Oranjerevolutie:

Videospeler inladen...

Rusland had tot het laatste moment Viktor Janoekovitsj gesteund als overwinnaar van de tweede ronde in de presidentsverkiezingen. Maar vele Oekraïners vonden dat Janoekovitsj had gewonnen door verkiezingsfraude. Onder druk van het straatprotest op Maidan kwam er een derde ronde die overtuigend werd gewonnen door de westersgezinde Viktor Joesjtsjenko, die van lidmaatschap van de EU en NAVO een prioriteit had gemaakt. Voor de eerste keer in de geschiedenis koos het jonge Oekraïne duidelijk een kamp.

Voor het Kremlin was Oekraïne ten prooi gevallen aan een westerse ondermijningsstrategie van Rusland, waarbij het begrip "democratie" in de ogen van Moskou werd ingezet om landen uit de Russische invloedssfeer te halen. In werkelijkheid had Rusland de hele Oranjerevolutie grotendeels zelf veroorzaakt door te proberen met grote inzet van middelen - onder meer het sturen van een leger spindokters - de presidentsverkiezingen te beïnvloeden in het voordeel van de Russisch gezinde Janoekovitsj.

Joesjtsjenko slaagde erin om in 2008 op de al vermelde NAVO-top in Boekarest zijn trofee binnen te halen met de belofte dat Oekraïne ooit lid ging worden van de NAVO. Voor De Hoop Scheffer heeft die beslissing Poetin in een hoek gedreven en radicaler gemaakt in zijn houding tegenover het Westen. De westerse landen, zeker de VS, hechtten op dat moment nog niet veel belang aan de waarschuwingen van Poetin omdat Rusland nog niet kon meespelen in de internationale arena. 

Het Russische leger was pas begonnen met moeizame hervormingen en kon nauwelijks militaire operaties tot een goed einde brengen. Om de opstand in Tsjetsjenië neer te slaan, moest dat leger de hoofdstad Grozny met de grond gelijk maken. Maar onder Poetin maakte Rusland wel een explosieve economische opleving door en dat genereerde de noodzakelijke middelen voor een wederopstanding, ook militair. De Russische president had van bij zijn aantreden een duidelijk doel voor ogen: hij wou Rusland weer de grootmachtstatus geven die de vroegere Sovjet-Unie had. 

Openlijke confrontatie

In 2014 barstte de bom. Negen jaar na de Oranjerevolutie was er op Maidan weer hardnekkig verzet tegen de ditmaal legitiem verkozen Janoekovitsj. Hij had onder grote druk van Rusland op het laatste moment een verregaand samenwerkingsakkoord met de EU opgeblazen. De Oekraïners kwamen op straat omdat ze de welig tierende corruptie in Oekraïne beu waren en soelaas hadden verwacht van die nauwe samenwerking met de EU.

Een akkoord tussen de oppositie en Janoekovitsj, na Europese bemiddeling, werd niet aanvaard door de betogers op Maidan waarna Janoekovitsj op de vlucht sloeg. Het akkoord was er gekomen nadat in de straten rond Maidan tientallen betogers waren omgekomen door politiekogels waardoor de positie van de Oekraïense president onhoudbaar was geworden. De macht werd overgenomen door de oppositie. Rusland bestempelde het als een illegale staatsgreep met goedkeuring van het Westen.

TERUGBLIK - Nog geen tien jaar na de Oranjerevolutie stond eind 2013 en begin 2014 Kiev opnieuw in brand:

Videospeler inladen...

Enkele dagen later zwermden Russische militairen zonder insignes uit over de Krim vanuit hun basis in Sevastopol waar de Russische Zwarte Zeevloot ligt. Het schiereiland werd een maand later geannexeerd door Rusland na een betwist referendum. Poetin ontkende eerst dat Rusland zijn militairen had ingezet op de Krim maar gaf het een maand later toe. 

Dat zal hij niet meer doen als in het oosten van Oekraïne twee provincies, Donetsk en Loegansk, zich proberen af te scheiden. Met een aantal professioneel uitgevoerde commandoacties verkrijgen ze de feitelijke controle over een deel van de provincies. Maar als het Oekraïense leger een offensief begint, dreigen ze snel het onderspit te delven. Rusland komt heimelijk te hulp met materieel en adviseurs. Daardoor slaat de machtsbalans helemaal om en kan Kiev niet anders dan de akkoorden van Minsk te aanvaarden waardoor de opstandige zones zich feitelijk afscheiden van Oekraïne. 

Tijdens de gevechten is boven het oosten van Oekraïne vlucht MH-17 neergeschoten met een Russische Boek-raket. Er vallen bijna 300 doden. Rusland ontkent er iets mee te maken te hebben want het heeft officieel geen militairen in Oekraïne. Maar al vlug blijkt uit vele aanwijzingen via foto’s op sociale media dat het Boek-luchtafweersysteem wel degelijk uit Rusland kwam, van de 53e luchtafweerbrigade in Koersk. Het was heimelijk naar Oekraïne gestuurd als steun aan de separatisten, om een einde te maken aan het Oekraïense overwicht in de lucht. Het Westen vaardigt zware sancties uit tegen Rusland die tot op vandaag van kracht zijn, net als de Russische tegensancties zoals het verbod op import van Europese voedselproducten waaronder ook Belgische peren vallen.

TERUGBLIK - Op 17 juli 2014 verliezen bijna 300 mensen hun leven wanneer vlucht MH-17 wordt neergehaald boven Oost-Oekraïne:

Videospeler inladen...

Komt er een Russische invasie van Oekraïne?

Nu, 7 jaar later, is er opnieuw een escalatie aan de gang tussen het Westen en Rusland, en weer draait het rond de positie van Oekraïne in Europa. Volgens de Amerikaanse inlichtingendiensten zou Rusland plannen hebben om het aantal militairen aan de Oekraïens-Russische grens snel op te trekken van momenteel zo’n 70.000 naar 175.000. Daarbij zou ook logistiek horen voor lange en moeilijke operaties, zoals veldhospitalen. 

Iedereen zoekt nu naarstig antwoord op de vraag wat Poetin precies van plan is met die troepenconcentratie aan de grens. De Amerikanen sluiten een invasie niet uit. Dat zou al kunnen ergens begin volgend jaar. Volgens de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken heeft Poetin daartoe nog geen beslissing genomen, maar mocht hij het licht op groen zetten, is alles aanwezig om er snel aan te beginnen.

Toch lijkt Rusland daarbij weinig te winnen. Oekraïne is veel beter dan in 2014 in staat om zich te verdedigen. Het Oekraïense leger heeft zich in snel tempo gemoderniseerd en veel militairen hebben gevechtservaring door de voortdurende oorlog in het oosten. En we weten intussen dat veel Oekraïners bereid zijn te gaan vechten, ook hoger opgeleiden. Een vriendin belde me in de zomer van 2014 in paniek op omdat haar man, een universitair, op het punt stond te vertrekken naar het oostfront terwijl zij zwanger was van hun eerste kindje. In Oekraïne ziet een grote meerderheid van de bevolking Rusland al lang niet meer als een broederland, maar als de grootste vijand voor de eigen onafhankelijkheid.

Oekraïne maakt geen kans om een oorlog tegen het Russische leger ook te winnen.  Daarvoor is de Russische overmacht te groot.  Zelfs het Oekraïense opperbevel beseft dat een groot deel van hun capaciteiten snel kan worden uitgeschakeld door aanvallen met Russische raketten waartegen Oekraïne geen afweer heeft. Maar dat leger vecht wel op eigen terrein en heeft 250.000 manschappen. Die kunnen het de Russen moeilijk maken als ze een grondinvasie beginnen. Om een snelle overwinning te boeken, zullen 175.000 Russische militairen vermoedelijk niet volstaan. 

Copyright 2021 The Associated Press. All rights reserved

Een inval zou ook voor Rusland hoe dan ook veel slachtoffers betekenen in eigen rangen. Misschien dat de Russen via opgeklopte propaganda te overtuigen zijn dat dit een noodzakelijk offer is, maar als het te lang duurt zal die steun snel afbrokkelen. Rusland is momenteel ook geen economische groeitijger wat leidt tot een latente onvrede onder de bevolking. De grote kostprijs die Rusland zou betalen voor een invasie vanwege zware westerse sancties, zou die economie nog meer treffen en kunnen leiden tot wat Poetin het meeste vreest: dat hij wordt afgezet door straatprotest.

De kwestie Oekraïne weer op de kaart zetten

Moskou ontkent overigens in alle toonaarden dat het de bedoeling zou hebben om Oekraïne binnen te vallen. De troepenverplaatsingen zijn er gekomen na provocaties van Oekraïne in het oosten van het land, zegt het Kremlin. Zo heeft het Oekraïense leger voor de eerste keer een artilleriestelling van de separatisten aangevallen met recent aangeschafte Turkse drones. Rusland zegt ook dat de NAVO alsmaar actiever wordt in de regio met vluchten van bommenwerpers die in de buurt van de Krim langs het Russisch luchtruim scheren. 

Toch lijken dat eerder voorwendsels te zijn en niet de echte reden van de troepenversterkingen.  Wat er gebeurt aan de grenzen met Oekraïne is eerder vintage Poetin. Hij is geen schaakgrootmeester die 15 zetten vooruit denkt, maar een judoka die de zwakte van de tegenstanders maximaal probeert uit te buiten en die toeslaat op momenten dat de tegenstander het niet verwacht.

De zwakte van het Westen is het gebrek aan een doordacht beleid voor het oosten van Europa en de plaats daarin voor Rusland en Oekraïne. En met de troepenbewegingen heeft Poetin weer eens de vinger op de wonde gelegd. De kwestie Oekraïne staat opnieuw op de kaart. En iedereen spreekt weer over de relatie met Rusland. Poetin kon zelfs een bilateraal onderhoud met de Amerikaanse president Joe Biden regelen, over de hoofden heen van de veel directere betrokkenen: de EU-lidstaten en Oekraïne zelf. Zo toont hij aan dat de Europeanen in echt belangrijke zaken nog altijd geen stem van betekenis hebben.

In wezen gaat het voor het Kremlin nog altijd over wat er in 2008 in Boekarest is gebeurd. Toen trok Poetin een rode lijn: Oekraïne kan nooit in de NAVO. Intussen is daar nog iets bijgekomen: de NAVO mag nooit voet aan de grond krijgen in Oekraïne. Volgens Poetin kan de NAVO in dat geval wapensystemen aan de grens met Rusland zetten waardoor bijvoorbeeld raketten op 7 tot 10 minuten Moskou kunnen treffen, iets wat hij voor Rusland onaanvaardbaar vindt. Hij ziet Oekraïne meer en meer als een vliegdekschip van het Westen dat dichtbij het Russische grondgebied navigeert. 

Finlandisering van Oekraïne

In de aanloop naar zijn topoverleg met Biden gaf Poetin ook aan waar hij naartoe wil. Hij eiste van de NAVO-lidstaten wettelijke garanties dat de alliantie nooit nog verder naar de grenzen van Rusland zal uitbreiden en dat er nooit offensieve systemen aan die grenzen opgesteld zullen worden. Rusland eist ook een intrekking van het besluit van de NAVO-top in Boekarest waarbij aan Oekraïne en Georgië het lidmaatschap wordt beloofd. In een mededeling van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken van vrijdag 10 december staat het zwart op wit: 'In het fundamentele belang van de Europese veiligheid is het noodzakelijk om het besluit van de NAVO-top in Boekarest van 2008 dat "Oekraïne en Georgië NAVO-leden zullen worden" formeel te verwerpen...'

In wezen wil Poetin dus Oekraïne het recht ontnemen om een eigen buitenlandse politiek te bepalen. Want beslissen tot welk bondgenootschap je wil toetreden, is vrij essentieel voor zo’n buitenlandse politiek. Je komt dan al snel terecht in een soort van ‘Finlandisering’ van Oekraïne. Finland hield tijdens de Koude Oorlog in zijn buitenlandse politiek voortdurend rekening met de wensen van de grote buur, de Sovjet-Unie, zodat die niet voor het hoofd werd gestoten. In ruil kon Finland op zijn eigen grondgebied een redelijk autonoom binnenlands beleid ontwikkelen. Het land kon niet toetreden tot de NAVO of de EU, maar ontwikkelde wel een vrijemarkteconomie.

In Kiev is dat alvast onbespreekbaar. Het land heeft de voorbije zeven jaar veel opgeofferd om de band met het Westen te verdedigen. De oorlog in het oosten heeft al aan meer dan 13.000 mensen het leven gekost. Wekelijks sterven er nog militairen bij wederzijdse beschietingen. In Oekraïne hoor je vaak dat zij de frontlijn van de democratie bewaken. Als Rusland daar doorbreekt, zullen andere landen volgen. De Oekraïners zijn best bereid die strijd zelf te voeren, maar ze willen zich wel gesteund voelen. Een terugdraaien van de klok, waarbij de toenaderingen tot de EU en de NAVO op een lager pitje worden gezet om Rusland een plezier te doen, zal het Oekraïense volk nooit aanvaarden. Je ziet nergens zoveel EU vlaggen als in Oekraïne. Het uitzicht op een beter leven als Oekraïne zich eindelijk zal kunnen integreren in het Westen, houdt veel Oekraïners recht. 

Ook voor de NAVO is het onbespreekbaar. Geen enkele lidstaat wil Rusland een veto geven over wie wel en wie niet tot het bondgenootschap mag toetreden.

Toch wees Biden de eis van Poetin voor garanties niet helemaal naar de vuilnisbak. Zolang de Russen blijven escaleren kan daar voor Biden geen sprake van zijn. Maar als Moskou de spanning aan de Oekraïense grens vermindert, staat Biden wel open voor een gesprek over nieuwe veiligheidsafspraken in Europa, een gesprek waarbij voor hem ook de Europese bondgenoten moeten worden betrokken.

Copyright 2021 The Associated Press. All rights reserved.

In wezen gaf Biden Poetin een duidelijke keuze: ofwel ga je verder met de huidige escalatie en dan loop je de kans een hoge prijs te betalen, ofwel bouw je die escalatie af en zijn we bereid om over je bezwaren te praten. 

Afschakeling van het betalingsverkeer

Intussen breken westerse leiders zich het hoofd over een reactie op de Russische escalatie. Eén ding is uitgesloten: het Westen gaat geen militairen sturen om Oekraïne bij te staan. “Dat ligt niet op tafel,” zei Biden na zijn gesprek met Poetin. Eerder al had NAVO secretaris-generaal Jens Stoltenberg een duidelijk onderscheid gemaakt tussen de NAVO-lidstaten die kunnen rekenen op de bescherming van de collectieve defensie van artikel 5 en partnerlanden als Oekraïne. 

In de westerse hoofdsteden wordt nu een pakket aan sancties voorbereid die gradueel toegepast kunnen worden. De bedoeling daarvan is Rusland een zware prijs te laten betalen voor een mogelijke invasie van Oekraïne. De VS en de Europese bondgenoten zouden daarbij nu wel bereid zijn om sancties uit te vaardigen die in 2014 niet werden weerhouden. Zo wordt onder meer gedacht aan de afsluiting van Rusland van het internationale betalingsverkeer dat via SWIFT in Terhulpen loopt. Het werd in 2014 nog gezien als een "nucleaire optie", oud-president Medvedev omschreef het zelfs als een oorlogsverklaring. Rusland zou daarmee grote problemen krijgen om zijn economie draaiende te houden. 

De VS en vooral Europa kunnen Rusland zware averij toebrengen. Europa is economisch belangrijker voor Rusland dan Rusland dat is voor Europa. We zijn nog altijd de grootste afzetmarkt voor de Russische export van vooral grondstoffen. Wij zijn daarvan afhankelijk, maar Europa heeft alternatieven, zeker op iets langere termijn. Rusland heeft veel minder alternatieven. Een gaspijpleiding verleg je niet zomaar even van het westen naar het oosten of het zuiden.

Maar sancties veranderen bijna nooit het beleid van de gesanctioneerde. En sancties zijn ook geen vervanging voor een echt beleid tegenover de gesanctioneerde. Vooral Europa moet dringend eens gaan nadenken over welke verhouding het nastreeft met een nieuw assertief Rusland. Als Europa dat niet doet, zal de VS die taak overnemen, terwijl de VS niet dezelfde rechtstreekse belangen heeft als de Europese landen. Europa en Rusland zijn buren op hetzelfde continent en kunnen elkaar niet negeren. De banden tussen de VS en Rusland zijn veel losser, zeker economisch, en dat geeft meer manoeuvreerruimte aan Washington. 

Rusland zal garanties moeten geven dat het een einde maakt aan zijn ondermijnende activiteiten in Europa, zoals desinformatiecampagnes en vergiftigingen van tegenstanders. Maar Europa zal moeten aanvaarden dat de wederopstanding van Rusland een feit is, een nieuwe realiteit, en dat een toekomstige veiligheidsstructuur in Europa daar toch op de een of andere manier rekening mee zal moeten houden.

Meest gelezen