Na een ‘Belgische’ formatie heeft Nederland eindelijk een regering: ‘De typerende glimlach van Mark Rutte lijkt nu de grijns van de Joker’

Meer dan 270 dagen na de verkiezingen heeft Nederland eindelijk zicht op een nieuwe regering. Morgen wordt het regeerakkoord voorgesteld, na Nieuwjaar is de ministerploeg samengesteld en kan Mark Rutte aan zijn vierde ambtstermijn beginnen. Zijn ploeg is dezelfde als in de vorige legislatuur: naast zijn rechts-liberale VVD treden het links-liberale D66, de christendemocraten van het CDA en de conservatief-christelijke ChristenUnie toe. 

Dat Nederland haast een Belgische formatie kende, stemt Joost de Vries (38) niet bepaald vrolijk. Hij is adjunct-hoofdredacteur van De Groene Amsterdammer en publiceerde begin dit jaar het boek De gelukkigste man van Nederland over Rutte. “Deze formatie was echt een diepterecord”, zegt hij. “Waarom hebben ze zo veel tijd nodig gehad? Straks zien we dezelfde partijen en mensen terug.” 

Is de toeslagenaffaire al vergeten? Burgers moesten ten onrechte steun voor kinderopvang terugbetalen, soms voor vele duizenden euro’s.

De Vries: “Over de hele lijn had het systeem gefaald: de politiek, maar evengoed de ambtenaren en de rechtspraak. Er waren genoeg burgers naar de rechtbank getrokken, maar telkens werden ze in het ongelijk gesteld. Ze konden niet opboksen tegen een nodeloos hardvochtig beleid. En dan zie je Rutte, als premier verantwoordelijk voor de hele zaak, vervolgens de verkiezingen winnen. De VVD stak ver boven de rest uit.”

Hoe komt hij daarmee weg?

“Het is voor een stuk eigen aan de Nederlander: die wil eigenlijk zo weinig mogelijk met zijn buur te maken hebben. Er is de laatste maanden veel verwezen naar een lezersbrief uit een krant. Daarin vraagt een vrouw zich af waarom ze zich druk moet maken over de toeslagenaffaire. ‘Mijn man en ik werken hard en willen voor de rest met rust gelaten wordt’, zegt ze. De enige keer dat de Nederlander met de overheid in contact komt is als hij de belastingaanslag binnenkrijgt en de rioolbelasting moet betalen. En dat wil hij graag zo houden.”

Met een afgetekende winnaar verwacht je een vlotte formatie.

“Rutte had de sleutels stevig in handen. Sigrid Kaag van D66 was de andere grote winnaar. De vraag was: vormt hij een regering op links of op rechts? De zaak rond Pieter Omtzigt (CDA) veranderde alles, dé politieke blockbuster van dit jaar. Toen eind maart bij informateur Kajsa Ollongren (D66) corona was vastgesteld, holde ze naar buiten uit de gesprekken. Ze maakte een beginnersfout: ze hield haar nota’s met de tekst naar buiten onder de arm. Daarin stond ‘Omtzigt - functie elders’. Omtzigt had zich kritisch opgesteld bij de toeslagenaffaire en de suggestie dat hij moest vertrekken was explosief. Maar vooral: toen Rutte ernaar gevraagd werd, loog hij erover. Vanaf dat moment was hij de regie kwijt.” 

Even zag het ernaar uit dat hij ontslag moest nemen.

“Hij is een overlever. Hij ging over in de ‘zandhaaspositie’, zoals hij het zelf noemt. Als een haas gaat hij op de grond liggen, beweegt zo weinig mogelijk totdat niemand hem meer ziet. Hij verscheen amper in de media en wachtte tot het overwoei. Ook dat heeft ertoe bijgedragen dat de formatie zo lang geduurd heeft. Toen al sloten onze Haagse correspondenten een weddenschap af: voor kerst hebben we geen regering. Ze kregen gelijk.”

Al wat intussen gebeurde was politiek theater? 

“Voor Rutte was meteen duidelijk dat het CDA erbij moest, hij wilde steun op rechts. Ook al stond dat haaks op de verkiezingsuitslag. De partij van Wopke Hoekstra incasseerde de klappen van de toeslagenaffaire. Zo maakte hij de christendemocraten de machtigste partij in de onderhandelingen. Lastig ook voor Kaag, die het steeds maar had over ‘nieuw leiderschap’.”

Rutte heeft de reputatie dat alles van hem afglijdt. Nog steeds?

“Rutte is intens beschadigd. Hij is een grote fan van Lyndon Johnson, de Amerikaanse president. Maar die worstelde de laatste jaren van zijn termijn met een credibility gap, een fundamenteel geloofwaardigheidsprobleem. De boze burgers geloven Rutte niet meer als hij spreekt, ondanks zijn eeuwige optimisme. Uit alle enquêtes blijkt dat het vertrouwen in de politiek nog nooit zo laag was als nu.”

‘Wie gelooft die mensen nog?’ was halfweg jaren 2000 een dodelijk zinnetje voor onze premier Guy Verhofstadt.

“Voor Rutte lijken de rozige, door zon beschenen dagen nu ook achter hem te liggen. We beleven ontzettend woelige jaren. Zelden was er zoveel ruzie en onrust onder de bevolking. Op het coronabeleid valt veel aan te merken. Zo zette het kabinet verschillende keren het parlement buitenspel. Burgers zijn terecht boos over de toeslagenaffaire. Tegelijk zijn er heel wat politieke krachten uit de marge die tot de kern van het parlementaire stelsel zijn doorgedrongen. Rutte zelf werd betrapt op een leugen. Hij beloofde verandering, en nu gaat hij simpelweg verder met hetzelfde kabinet? Dit land is in crisis. Gewoon verdergaan ondergraaft de parlementaire democratie. De burger vraagt zich af: wat maakt het uit dat ik ga stemmen? De glimlach van Rutte die hem zo typeert lijkt wel de grijns van de Joker geworden.”

Wat te denken van het parcours van Kaag, de andere winnaar in maart? 

“Kaag was de ontdekking van de campagne. De wat saaie, technische diplomate bleek een uitstekende debater. Ze wilde absoluut een coalitie op links, maar dat bleek niet mogelijk. Uiteindelijk heeft ze moeten slikken dat de ChristenUnie opnieuw toetreedt tot de regering, de partij die op ethisch en cultureel vlak zowat het verst van D66 verwijderd is.”

Kan een progressief regeerakkoord voor haar de pil vergulden?

“Het akkoord wordt straks pas voorgesteld, al is er al wat gelekt. Er zou extra geld gaan naar klimaat, de stikstofaanpak en woningbouw. Kinderopvang zou voor een deel van de bevolking gratis worden. Ook komen er extra ministerposten op die domeinen. Zo worden de problemen aangepakt die de vorige legislatuur gecreëerd zijn. Typisch Rutte: wat er misliep onder zijn toezicht duwt hij van zich af, nu presenteert hij zich als de man van de oplossing.

“Niemand zit daar met een gelukzalig gevoel. Iedereen kijkt al uit naar de volgende verkiezing. Bij de VVD zit er geen opvolger klaar voor Rutte. Het is een boude voorspelling, maar zonder hem zou de partij gemakkelijk 25 zetels kunnen verliezen. Gaan die naar CDA of D66, dan leveren zij de premier.”

Hoe reageert de modale Nederlander? Vlaams Belang werd slapend rijk tijdens de aanslepende formatie in België.

“Er is weinig om enthousiast over te worden. Terwijl Kaag aanvankelijk nog de hoop wekte op vernieuwing is dat nu ook weg. Het is een sudderend potje geworden met veel te weinig smaak. Op rechts zien we niet dat de PVV van Geert Wilders een grote sprong voorwaarts maakt, terwijl het Forum voor Democratie achteruitgaat. Thierry Baudet heeft tijdens de coronacrisis een afslag genomen die hem irrelevant maakt, tenzij dan bij mensen die geloven dat de wereld door hagedissen wordt bestuurd. Wel zien we dat het anti-Haagse discours zich binnen de gevestigde partijen nestelt. Zelfs bij het CDA is Omtzigt groot geworden door zich van de het politieke bestel af te zetten.”

Rutte wordt straks de langst zetelende premier. Heeft hij een afspraak met de geschiedenis?

“Vorige week zei een journalist hem dat hij nu al elf jaar premier is, waarop hij meteen aanvulde: ‘Elf jaar en drie maanden.’ Het wekt de indruk dat hij er erg mee bezig is. De man heeft een obsessie met politieke geschiedenis. Hij kan zo uit het blote hoofd debiteren wie in welk kabinet zat, tot wel 130 jaar geleden. Net daarom weet hij maar al te goed: elke politicus blijft één verkiezing te lang zitten. 

“Het geroezemoes gaat al langer dat hij er straks een punt achter zet. Alleen: zegt hij het luidop, dan zijn de messen geslepen. Het verstandigste wat hij kan doen is de fakkel halverwege de legislatuur doorgeven, zodat zijn partij een opvolger kan lanceren. Weet goed dat er straks nog lastige parlementaire onderzoekscommissies komen, over het coronabeleid en de toeslagenaffaire.”