Eén op vier inwoners gelooft in een samenzwering: hoe een gezellig Duits stadje een magneet werd voor extreemrechtse coronaprotesten

Ze gaan weg en ze zijn er niet rouwig om, zegt het gepensioneerde echtpaar Köhler zachtjes, in de rij voor het vaccinatiecentrum. Ook al wonen ze het overgrote deel van hun leven al in Freiberg. Hij was dakdekker, zij secretaresse. Freiberg, zegt mevrouw Köhler (66), was altijd een fijne plek. Een beeldig Saksisch stadje aan de rand van het Ertsgebergte, met goede scholen, prima werkgelegenheid, prachtige stenen straatjes en joekels van kerken. 

“Het is een universiteitsstad”, zegt meneer Köhler (68) van onder zijn mondmasker. “Voor de crisis was het hier heel anders. Maar nu staat Freiberg er alleen maar negatief op, als je de televisie aanzet. Die demonstraties geven onze stad een slechte naam.”

Freiberg heeft de afgelopen maanden een reputatie opgebouwd als magneet voor extreemrechtse pogingen om de Duitse protesten tegen coronamaatregelen te kapen. In Duitsland groeien die protesten snel, vooral in de oostelijke deelstaten. Vele duizenden mensen gaan daar wekelijks de straat op, ondanks samenscholingsverboden wegens de pandemie. Sinds de nieuwe Duitse bondskanselier Olaf Scholz zich uitsprak voor een vaccinatieplicht, waarover het parlement uiterlijk in februari moet beslissen, stijgt de woede naar het kookpunt.

Geweld hangt in de lucht

Een deel van de coronasceptici radicaliseert en de dreiging van geweld hangt in de lucht. Deelstaat Saksen, met het laagste percentage vaccinaties in Duitsland, is de brandhaard. Vorige week vielen arrestatieteams in regiohoofdstad Dresden zes panden binnen na berichten over een potentiële moordaanslag op de deelstaatpremier van Saksen. Begin december verschenen dertig betogers met brandende fakkels voor de deur van de Saksische minister voor Gezondheidszorg.

“Een herinnering aan het duisterste hoofdstuk van onze geschiedenis”, noemde toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Horst Seehofer deze symboliek.

De Duitse binnenlandse veiligheidsdiensten – elk van de zestien deelstaten heeft er een – buitelen over elkaar heen met steeds luidere waarschuwingen. “Het idee van gewelddadig verzet tegen democratische regels is gemeengoed onder coronaontkenners”, zei Dirk-Martin Christian, chef van de Saksische veiligheidsdienst, vorige maand. En, zeggen hij en zijn collega’s: extreemrechtse groepen krijgen steeds meer invloed op de beweging.

In Freiberg wordt duidelijk hoe dat in zijn werk gaat. Tot afgelopen zomer waren de demonstraties redelijk gemoedelijk, zeggen inwoners. De betogers waren een mengelmoes van burgers met zorgen over vrijheidsbeperkingen, ondernemers die het water aan de lippen staat, en mensen die de nieuwe vaccins niet vertrouwen. Allemaal vonden ze de maatregelen schromelijk overdreven, het middel erger dan de kwaal. De stem van radicaal-rechts was duidelijk aanwezig: Alternative für Deutschland had de coronascepsis omarmd. Extreemrechtse figuren liepen mee, maar waren niet leidend.

Onder druk van de vierde golf en maatregelen tegen de omikronvariant verhardde de sfeer sinds het najaar snel. De voorgenomen vaccinatieplicht, een groen licht voor inenting van kinderen onder de 12 jaar, een verbod op demonstraties met meer dan tien mensen: bij elke nieuwe stap zag de protestbeweging zich verder in haar gelijk bevestigd. Bijna dagelijks waren er demonstraties tegen coronamaatregelen, de voorgenomen vaccinatieplicht, tegen de staat, tegen de vermeende dictatoriale regering.

“Ze zijn tegen van alles en nog wat”, zegt mevrouw Köhler. “Het gaat al lang niet meer alleen over de coronamaatregelen.” En het echtpaar Köhler kan het weten: ze wonen pal langs de route die honderden coronasceptici elke maandag afleggen. De brede ruggen van de oproerpolitie raken dan bijna hun venster en aan de andere kant roepen betogers dat ze tegen een dictatuur vechten. De Köhlers verlaten Freiberg vooral om dichter bij hun dochter te gaan wonen, maar ze zijn blij toe. “Er hangt een dreigende sfeer boven die mensen”,  zegt mevrouw Köhler.

Telegram

Extreemrechtse groepen maken dankbaar gebruik van de groeiende woede. Extremisme is altijd invloedrijk gebleven in de oostelijke deelstaten, gevoed door frustratie over achterblijvende economische vooruitgang en verminderde politieke invloed sinds de Duitse eenwording. Het wantrouwen jegens ‘Berlijn’ is er groot. De Saksische deelstatelijke regering ontkende lang dat er een serieus probleem bestond, wat extreemrechts in deze staat hielp om te groeien en zich te organiseren. Die organisatiegraad komt nu van pas.

Door het samenscholingsverbod krijgt extreemrechts meer wind in de zeilen. Nu een openlijke aangemelde demonstratie niet meer wordt toegestaan, gaat de organisatie ervan ondergronds. Op Telegram, een versleuteld berichtenplatform, zijn talloze kanalen die oproepen tot Spaziergänge, wandelingen, op maandagavond. Het idee is dat de politie een wandeling niet kan verbieden, ook niet als die veel deelnemers heeft. Dat werkt niet: in meerdere steden raakten de ‘wandelaars’ de afgelopen weken slaags met de politie.

Vrije Saksen

De voornaamste aanjager van de Spaziergänge is Vrije Saksen. De groep, opgericht op 26 februari, omschrijft zichzelf als een verzameling vrijheidslievende gelijkgezinden. Door de coronacrisis wordt die vrijheid nu “bedreigd als nooit tevoren”, volgens hun website, om in één adem door te pakken met de oplossing: Saksen moet verregaand onafhankelijk worden van Berlijn en zich indien nodig zelfs afscheiden. 

De groep zegt links noch rechts te zijn, maar de initiatiefnemers zijn bekende rechts-extremisten. Oprichter Martin Kohlmann vertegenwoordigt een lokale partij in Chemnitz, waar hij ageert tegen migratie en ‘omvolking’, de theorie dat er een plan bestaat om de witte Europese bevolking te vervangen of uit te dunnen. Nummer twee is een prominent lid van de extreemrechtse NPD, de Nationaldemokratische Partei Deutschlands. 

De Vrije Saksen staan sinds juni onder observatie van de veiligheidsdienst, die de gehele groep als ‘extreemrechts’ kwalificeert. Dat weerhoudt weinig mensen ervan mee te lopen in de demonstraties die de Vrije Saksen nu feitelijk organiseren. Het Telegram-kanaal van de groep heeft meer dan 115.000 volgers en roept bijna dagelijks op tot Spaziergänge in diverse plaatsen. De grootste betogingen zijn gereserveerd voor maandagen. Freiberg, waar de politie betogingen tot voor kort ongemoeid liet, is in de Telegram-kanalen bestempeld tot ‘centrum van het verzet’. 

Grootvaders en kleinkinderen lopen er de afgelopen weken zij aan zij met rechts-extremisten.

Samenzwering

Veel betogers lijken zich niet bewust van het gedachtegoed dat de Vrije Saksen aanhangen. Neem Nancy Lorenz: 36, twee kleine kinderen, medewerker in een groot bedrijf, antroposoof. Verzet tegen de coronamaatregelen is er overal in Duitsland, weet zij van haar collega’s en uit de media. Mannheim, Karlsruhe, Hamburg: in alle windstreken gaan de laatste dagen duizenden mensen de straat op. Alleen waren ze er eerder bij in Saksen, traditioneel een deelstaat die weinig opheeft met het gezag uit Berlijn. “En als mensen in Saksen de straat opgaan, dan roepen de media al snel dat het rechts-extremisten zijn.”

Zelf heeft ze corona gehad en is daar snel van hersteld, net als haar man en twee kinderen. Terwijl: een vriendin van haar, 22 pas, kreeg eerder deze maand een boosterprik en ligt sindsdien al anderhalve week in het ziekenhuis. Ze kan niet lopen, nauwelijks bewegen, zegt Lorenz, met tranen in haar ogen. Artsen denken niet dat het iets met de prik te maken heeft. Eerder een sluimerend influenzavirus. Haar lijkt het wel heel toevallig.

“Mijn kinderen en ik hebben alle reguliere inentingen, maar deze weiger ik”, zegt Lorenz, op een regenachtige donderdagmiddag op de Freibergse Obermarkt. “Als je in zes maanden tijd drie keer geprikt moet worden, dan lijkt me duidelijk dat dit vaccin niet functioneert. Persoonlijk denk ik: het gaat om geld. Die vaccins zijn nu eenmaal gemaakt en nu moeten ze op. Of de regering van tevoren wist dat ze niet werkten, of daar later pas achterkwam, dat weet ik niet. Maar ze steunen de farmaceutische industrie. En wie weet wat er allemaal nog meer achter zit.”

Alternatieve feiten

Ruim een op de vier inwoners van Saksen gelooft dat de coronacrisis het resultaat is van een samenzwering, volgens onderzoek van de universiteit van Wenen. De stelling in april 2020 en in januari van dit jaar was: ‘Sociale media staan vol verhalen die stellen dat de coronapandemie een hoax is en de maatregelen een hysterische overreactie. Gelooft u die verhalen?’

“In Saksen antwoordde 28 procent van de mensen daarop ‘ja’”, zegt Tobias Spöri, promovendus in de politieke wetenschappen aan de universiteit van Wenen en auteur van het rapport. “In de rest van Duitsland is dat 9 procent. En niet alleen dat: in de andere vijftien Duitse deelstaten is het percentage complotdenkers tussen 2020 en 2021 gedaald. Alleen in Saksen steeg het.”

Navraag op straat laat zien dat de meningen onder coronasceptici iets genuanceerder zijn. Vrijwel niemand ontkent dat er een (doodgewoon) virus is. Maar: de vaccinaties zijn overduidelijk niet te vertrouwen. Dat kun je op sociale media uitgebreid nalezen en blijkt ook uit het feit dat er nu al een derde en wie weet straks een vierde en vijfde prik nodig is. Dus waarom duwt de regering die er dan toch doorheen? Conclusie: er zit een complot achter. Geld, misschien een plan om de bevolking te controleren, wie weet wat. Maar iets klopt er niet.

“Deze mensen zijn ervan overtuigd dat alles wat de regering in Berlijn zegt onjuist is”, vertelt Franziska Gerbeth (30), een bloemist die socioloog had kunnen zijn. “Per definitie. Ze wantrouwen de gevestigde orde: media, wetenschap, de medische sector. Dan moet je dus op zoek naar nieuwe informatie en die is er volop op Facebook en Telegram. Daar vind je bovendien medestanders. Zo ontstaan alternatieve feiten. Ik heb ook zo’n collega. Je krijgt haar onmogelijk van haar stuk, want haar informatiebronnen kloppen en die van jou zijn niet te vertrouwen.”

Hoe moet de overheid hiermee omgaan? Vraag het de coronasceptici zelf en het antwoord is eenduidig: naar ons luisteren en de coronaregels loslaten. Vraag het politiek wetenschapper Spöri, en hij noemt een ander percentage uit zijn onderzoek: 22. Dat is het percentage Saksische respondenten dat zowel in 2020 als in 2021 zei te geloven dat corona een hoax is en de maatregelen hysterisch zijn – ondanks alle voorlichtingscampagnes in de negen tussenliggende maanden. 

“Deze mensen zijn nog heel moeilijk te bereiken, ben ik bang. Hun vertrouwen in instituties is heel laag en ze plaatsen zichzelf vaak uiterst rechts op het politieke spectrum. Op de lange termijn moeten we het hebben over onderwijs in burgerschap en in omgang met media. Maar voor nu kan de overheid weinig anders doen dan duidelijk maken waar de grens ligt en die handhaven.”