Verzet tegen nieuwe hoogspanningslijn: ‘Ik weet niet of ik hier wel wil blijven wonen’

“De nieuwe hoogspanningslijn komt hier mogelijk recht boven onze hoofden”, zeggen Heidi Deleu en Lieven Devos. Het huis van Devos, midden in de velden in Wingene, en op een steenworp van de E403, bevindt zich in de zone waarin mogelijk een nieuwe hoogspanningslijn zal verrijzen. Niet als van het Deleu en Devos afhangt. Beiden zetelen ze in het bestuur van het burgerplatform Leefbaar E403, dat zich tegen de huidige plannen verzet.

“Hier geen hoogspanning”, staat op een zelfgemaakt metalen bord in de voortuin van Devos. De 46-jarige zaakvoerder van een plaatbewerkingsbedrijf heeft alle bezwaren van het burgerplatform op het bord gezet. De omwonenden zijn niet alleen bezorgd om hun gezondheid, maar ook om de impact op het landschap en de waarde van hun woning. “We vrezen dat het hier op termijn een semi-industriële zone zal worden”, zegt Devos.

Het Ventilus-project van netbeheerder Elia moet de op zee opgewekte elektriciteit op het net krijgen. Onderzeese kabels brengen de elektriciteit van de offshore windparken tot in een nieuw hoogspanningsstation aan de kust. Van daaruit moet de groene stroom naar een bestaand knooppunt in Avelgem, in het zuiden van West-Vlaanderen. Volgens Elia is een bovengrondse luchtlijn met wisselstroom daarvoor de enige optie. De volledige Ventilus-verbinding is in totaal goed voor ruim 80 kilometer, die deels gebruikmaakt van bestaande infrastructuur. Maar er is ook 22 kilometer nieuwe hoogspanningslijn nodig, waaronder hier langs de E403. 

Langs het geplande traject, van Jabbeke tot Bavikhove, hebben acht groepen zich verenigd in het verzet. “Ventilus, een ongecontroleerd gezondheidsexperiment?” en “Ventilus, ziekelijk voorstel” staat te lezen op protestborden en spandoeken in de streek. “We beseffen dat hernieuwbare energie de toekomst is, maar willen ook dat het transport ervan op een duurzame manier gebeurt”, zegt Deleu. De omwonenden maken zich vooral zorgen om het verhoogde risico op kinderleukemie dat in de buurt van hoogspanningslijnen is vastgesteld. “Deze lijn zal er voor tientallen jaren staan en een impact hebben op het leven van duizenden mensen”, zegt Devos. “Ik snap niet dat de overheid nog zulke plannen uitrolt, als je weet wat de effecten zijn.”

Niet bewezen, niet uitgesloten

De gezondheidseffecten van hoogspanningslijnen houden wetenschappers al sinds het einde van de jaren 1970 bezig, toen onderzoekers in de Verenigde Staten voor het eerst vaststelden dat er meer gevallen van leukemie bij kinderen voorkwamen in de buurt van bovengrondse elektriciteitslijnen. Elektriciteitslijnen wekken zogenoemde laagfrequente magnetische velden op. Langdurige blootstelling aan een magnetisch veld dat op lange termijn gemiddeld sterker is dan 0,3 tot 0,4 microtesla – de eenheid voor magnetische veldsterkte – blijkt statistisch gelinkt te zijn met een hoger risico op kinderleukemie. In de nabije omgeving van hoogspanningslijnen zijn zulke veldsterktes mogelijk. 

Volgens de Hoge Gezondheidsraad (HGR) is het waargenomen risico ongeveer twee keer hoger. De Nederlandse Gezondheidsraad komt tot ongeveer dezelfde conclusie. “Het verband is zwak, maar valt niet te negeren”, zegt stralingsexpert Dirk Adang (UHasselt), die het rapport van de HGR coördineerde. “Ik begrijp dat mensen die vlakbij wonen zich zorgen maken. Het zal uw kind maar zijn.”

Wat betekent het verhoogde risico concreet? Kinderleukemie treft per jaar 3 op de 100.000 kinderen. De gezondheidsraad becijferde dat de ruim 8.000 kilometer hoogspanningslijnen in België één extra geval per jaar of per twee jaar zouden veroorzaken, wanneer magnetische velden effectief de oorzaak van het waargenomen verhoogde risico zouden zijn. 

Dat oorzakelijk verband is echter niet bewezen, maar evenmin uitgesloten, besluiten zowel de Hoge Gezondheidsraad als de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). De correlatie rolt al decennia uit talrijke epidemiologische studies, maar wetenschappers tasten nog steeds in het duister over een verklaring voor het fenomeen. Het is namelijk niet duidelijk hoe magnetische velden kanker zouden kunnen veroorzaken. 

“Proeven die cellen of proefdieren aan magnetische velden blootstellen, brengen geen schadelijke effecten aan het licht, en evenmin een mechanisme dat aan de basis zou kunnen liggen van kinderleukemie”, zegt Els de Waegeneer, die aan de vakgroep Volksgezondheid aan de UGent de gezondheidseffecten van niet-ioniserende straling bestudeert. “Daarnaast zien we geen duidelijke relatie tussen blootstelling en effect, en vinden niet alle studies een verhoogd risico. Dat maakt dat we niet van een bewezen oorzakelijk verband kunnen spreken.”

Het onderzoek is bijzonder complex. Het valt niet mee om langdurige blootstelling aan straling precies in kaart te brengen, en bovendien is het vaak lastig rekening te houden met alle mogelijke factoren die de resultaten zouden kunnen beïnvloeden. Zo discussiëren wetenschappers al decennia over waarom sommige studies een wat hoger of lager risico vaststellen of net helemaal geen effect. Wegens de associatie met een hoger risico op kinderleukemie zijn magnetische velden volgens het International Agency for Research on Cancer (IARC) “mogelijk kankerverwekkend voor de mens”, wat erop neerkomt dat er onvoldoende bewijs is uit dierproeven en beperkt bewijs uit onderzoek bij mensen.

Wetenschappers hebben evenmin een idee wat een mogelijke andere verklaring voor het gevonden effect zou kunnen zijn. Kan het gewoon toeval zijn? Het is bekend dat kankers soms toevallig in clusters voorkomen. Zoals sommige punten toevallig dicht bij elkaar kunnen liggen als je blindelings stippen op een ­papier zet. Maar dat het keer op keer op verschillende plaatsen in de buurt van hoog­span­ningslijnen blijkt te zijn, is wel heel toevallig.

Zijn het dan misschien de pesticiden die in de buurt van de hoogspanningsleidingen worden gebruikt? Is het fijn stof, dat elektrisch geladen raakt en zo dieper in het lichaam kan doordringen en meer schade veroorzaakt? Wonen in de buurt van hoogspanningslijnen meer mensen uit lagere socio-economische klassen, die een hoger risico op ziekte lopen? “Het is allemaal onderzocht, maar er bleek geen afdoende verklaring”, zegt epidemioloog Hans Kromhout (Universiteit Utrecht), één van de auteurs van het Nederlandse rapport. “Het is tot op vandaag niet gelukt om het verband met een andere uitleg weg te poetsen.”

Over een rist andere gezondheidsproblemen waaronder immuunstoornissen, andere kankers en neurodegeneratieve aandoeningen zoals dementie oordeelt de WHO dat het bewijs voor een verband met hoogspanningslijnen zwakker is dan bij kinderleukemie. Ook de Hoge Gezondheidsraad acht een impact op andere ziektes en in het bijzonder neurodegeneratieve aandoeningen niet waarschijnlijk.

Voorzorgsprincipe

Alle experts zijn het er wel over eens dat het risico op kinderleukemie serieus te nemen valt. “Het verband vraagt om verder onderzoek en voorzichtigheid”, zegt De Waegeneer. “Tegelijk moet je vaststellen dat er veel grotere risico’s zijn waar we veel minder omzichtig mee omspringen.” 

De burgerplatformen vragen de toepassing van het voorzorgsprincipe. Alleen verstaat niet iedereen daar hetzelfde onder. De omwonenden willen dat de luchtlijn op wisselstroom wordt vervangen door een ondergrondse kabel op gelijkstroom, waarbij er minder blootstelling aan magnetische velden is. 

Dat ligt volgens Elia niet zo eenvoudig. “De extra hoogspanningslijn is niet alleen bedoeld om de stroom van het groeiend aantal windparken op het net te krijgen, maar ook als back-up voor een al bestaande luchtlijn op wisselstroom”, zegt Pieter Verlaak van Elia. “Bij een probleem kan gelijkstroomtechnologie het onvoldoende snel overnemen van een lijn op wisselstroom en dreigt een uitval van het volledige net. Bovendien zou een ondergrondse kabel West-Vlaanderen links laten liggen, terwijl ook in de provincie zelf extra capaciteit nodig is als we meer elektrisch gaan rijden, verwarmen en de industrie elektrificeren.”

“De doelstelling van het project lijkt zo geformuleerd dat de oplossing alleen een luchtlijn op wisselstroom kan zijn”, vindt Deleu. “Wij willen dat de uitgangspunten worden herdacht en mogelijke alternatieven grondig onderzocht.” Elia zegt in deze fase nog geen rekening te houden met de kost, enkel met de technische haalbaarheid van alternatieven. Al zullen die wellicht een pak duurder zijn. 

“Bij de toepassing van het voorzorgsprincipe hoort een kosten-batenanalyse”, zegt Maurits De Ridder, een van de auteurs van het HGR-rapport. “Als je het Belgische risico vertaalt naar dit project van ongeveer 80 kilometer, zou het om één extra geval van kinderleukemie om de 200 jaar gaan. Een minuscuul effect, vele malen kleiner dan bijvoorbeeld de impact van fijn stof. Een niet-bewezen effect dan nog. Als je dat risico kunt verminderen tegen een beperkte kost moet je dat zeker doen. Maar je riskeert hier miljoenen uit te geven terwijl je amper gezondheidswinst boekt. Dat geld kan je beter in iets anders investeren.” ”

De precieze impact is moeilijk te bepalen. De berekening voor het hele hoogspanningsnet is op zich al een grove schatting. De Ventilus-lijn zou met 380 kilovolt bovendien een bovengemiddeld zwaar type luchtlijn zijn. Daarnaast is niet bekend hoeveel kinderen precies aan sterke magneetvelden zouden worden blootgesteld. “Dat maakt een inschatting zeer moeilijk en eigenlijk nattevingerwerk”, zegt Adang.

In mei stelde de Vlaamse overheid een intendant aan met als taak de bezorgdheden te verzamelen en een gedragen voorkeurstraject voor te stellen. Eind november verlengde de regering zijn mandaat met drie maanden. De bedoeling is om in die periode uit te klaren wat de impact is van recent aangekondigd extra vermog­en aan offshore windenergie en de aanleg van een energie-eiland op het Ventilus-project en mogelijke alternatieven. “Naarmate het belang van offshore windenergie groeit, vrezen we dat de lijn veel zwaarder zal worden belast dan men vandaag laat uitschijnen”, zegt Devos. “Met grotere blootstelling aan magnetische velden tot gevolg.”

De Hoge Gezondheidsraad adviseert om de blootstelling aan magnetische velden in woningen onder de 0,4 microtesla te houden. “Alle betrokkenen zijn er voorstander van dat dit in wetgeving wordt gegoten, en dat er een permanent en transparant meetsysteem komt om de blootstelling te monitoren”, zegt Deleu. 

Waar de lijn precies zou komen, is nog niet duidelijk. De Vlaamse overheid bakende een corridor van 400 meter breed af, waarin ze een optimale inplanting onderzoekt. “De overheid past het voorzorgsprincipe daarbij al toe”, zegt Verlaak. “We proberen zo weinig mogelijk ­crèches, scholen en woningen te overspannen.” Elia geeft wie binnen de 125 meter van de lijn komt te liggen een compensatie voor het waardeverlies van de woning en biedt wie binnen de 35 meter terechtkomt de kans zijn woning te verkopen. 

De omwonenden willen dat die regeling geldt in de volledige zone waar de blootstelling gemiddeld boven de 0,4 microtesla zal uitkomen. “We wonen hier nu twintig jaar en hebben in die tijd stukje bij beetje onze thuis uitgebouwd”, zegt Devos. “Je vraagt je toch af of je hier wilt blijven wonen. Maar er zijn ook veel mensen die bezorgd zijn en niet willen of kunnen verhuizen.” Deleu woont al twintig jaar in het naburige Lichtervelde, eveneens binnen de afgebakende corridor. Beide actievoerders hebben ze zelf kinderen. “Die zijn al wat ouder, maar wat als zij hier later met hun kinderen willen wonen?” 

Ze maken zich sterk dat het niet zover zal komen. “Wij stellen ons al meer dan twee jaar constructief op en willen zoeken naar oplossingen”, zegt Deleu. “Maar we zijn vastberaden: de plannen zoals ze nu voorliggen, kunnen voor ons echt niet. We zullen ons blijven verzetten tegen een zware luchtlijn.”