Geen lockdowns, weinig vaccins, en toch weinig coronadoden in Afrika: Hoe valt dat te verklaren?

Ze is lastig bereikbaar, want Maria Yazdanbakhsh (62), hoogleraar parasitologie/immunologie van het Leids Universitair Medisch Centrum, doet veldonderzoek in Tanzania. Op het arme platteland maakt haar team plannen om bloedmonsters af te nemen, om te zien of het afweersysteem van de bewoners tegen het coronavirus daadwerkelijk anders is dan elders in de wereld. Eerder deed de Leidse onderzoeker vergelijkbaar onderzoek in Indonesië. Toen bleek bijvoorbeeld dat mensen in de hoofdstad Jakarta een ander afweersysteem hebben dan zij die op het eiland Flores woonden. “Dus hetzelfde genetische materiaal heeft in landelijke gebieden een ander afweersysteem. Mensen in Jakarta lijken wat dat betreft meer op Leidenaren dan op de mensen op Flores”, zegt ze aan de telefoon.

Maria Yazdanbakhsh was dit jaar winnaar van de jaarlijkse en prestigieuze Spinoza- en Stevinpremies. De 2,5 miljoen euro die ze daarbij ter beschikking kreeg voor onderzoek zet ze deels in Tanzania in waar ze optrekt met het Kilimanjaro Christian Medical Centre (KCMC) in de stad Moshi. Vast staat al dat vaccins niet overal even effectief zijn. Zo bleek een malariavaccin dat getest was in Europa en daar 100 procent van de mensen beschermde, in Afrika veel minder werkzaam.

Dragen geen mondkapjes

De vraag is dan natuurlijk hoe zit het met het coronavaccin in Afrika. Een paar jaar geleden werd nog voorspeld dat door gebrekkige medische faciliteiten Afrika de zwaarste tol zou gaan betalen voor het coronavirus. Maar de miljoenen doden die waren voorspeld kwamen er niet, ondanks dat relatief weinig mensen het vaccin kregen.

In Tanzania is geen lockdown en Yazdanbakhsh merkt weinig van beperkende maatregelen vanwege corona. “Het is niet te geloven, alsof er niets aan de hand is. Mensen dragen geen mondmaskers, bars zijn open, het wemelt van de mensen op de markt. Dat het virus hier verspreid wordt, begrijp ik. Maar de mensen worden niet ziek. Waarom niet? Een reden is dat ze jonger zijn in Afrika. Er zijn relatief gezien weinig zestigplussers. Sommige mensen zeggen dat het minder erg lijkt in Afrika omdat er minder wordt gerapporteerd. Weet je, als er heel veel doden waren dan zouden we dat zeker hebben gemerkt. Dan lagen alle ziekenhuizen vol.”

Welvaart

In Nigeria hebben collega’s van Yazdanbakhsh gekeken naar de sterfte onder 65-plussers aan het coronavirus. “Ze hebben alle factoren erbij gehaald. Toen bleek dat als een gebied rijk is, de ouderen vaker doodgaan aan het coronavirus dan wanneer een plek arm is. Het heeft dus waarschijnlijk ook iets met welvaart te maken.”

Menig Afrikaans land worstelt met armoede, met rammelende gezondheidssystemen en onhygiënische omstandigheden. Maar de relatief jonge bevolking en minder diabetes en hart- en vaatziekten hebben Afrika waarschijnlijk geholpen in de strijd tegen corona, denkt Yazdanbakhsh. “We hebben net allerlei monsters genomen in Senegal. We gaan straks in Leiden kijken hoe het afweersysteem eruit ziet nadat mensen covid krijgen. Als we begrijpen waarom het anders is in Afrika, kunnen we ook misschien betere manieren vinden om ook covid in Europa milder te maken. Onderzoek in Nigeria laat zien dat gebieden met hogere inkomens 65-plussers doodgaan aan corona. In armere gebieden gaan zij niet dood. Misschien dat het afweersysteem bij de laatste groep sterker is.”

Het afweersysteem van sommige Afrikanen kan beter omgaan met het virus omdat het ervaring heeft met veel andere pathogenen, virussen en parasieten, denkt Yazdanbakhsh. Als je geen schoon water hebt en weinig middelen is het moeilijker om sterieler te leven. “Je hebt meer kans op infecties. Als je geen geld hebt kun je geen muggennet betalen en zul je vaker worden gestoken door muggen die je bijvoorbeeld malaria kunnen geven. Ook dat kan je afweer beïnvloeden.”

In Senegal is een aantal mensen met AstraZeneca gevaccineerd. Twee groepen; mensen die arm zijn en mensen die rijk zijn. “We onderzoeken nu hoe hun afweersysteem reageert. Dat zijn we nu aan het analyseren. Misschien dat we over een half jaar meer kunnen zeggen over hoe groot de verschillen tussen rijk en arm in Afrika zijn. En hoe zich dat dan weer verhoudt tot Europa.”

Mazelen, malaria en andere ziektes

Maar, zo benadrukt de onderzoekster: medisch gezien kan corona misschien meevallen in Afrika, economisch gezien is het virus een totale ramp. In Tanzania ligt het toerisme goeddeels plat. Dat betekent dat veel mensen geen inkomen meer hebben. De bloemenkwekerijen krijgen enorme klappen nu de bloemenwinkels in rijke landen dichtgaan bij een lockdown. “Hier hebben ze geen extra middelen zoals in Europa, waar iedereen financiële steun krijgt omdat je niet kunt werken. Meer mensen gaan er nu dood aan tuberculose, mazelen, malaria en andere ziektes door verwaarlozing van de controleprogramma’s. Sociaaleconomisch is corona een gigantisch probleem voor Afrika.”