Zuid-Afrikaanse aartsbisschop Desmond Tutu is overleden: olijke oud-strijder tegen onrecht werd geweten van natie

Desmond Mpilo Tutu wordt geboren op 7 oktober 1931 in Klerksdorp, in de toenmalige Transvaal, in het noordoosten van Zuid-Afrika. Hij is de enige zoon in een gezin van vier kinderen. Zijn vader is leraar, zijn moeder schoonmaakster. In een sloppenwijk ontmoet de jonge Desmond een parochiepriester. "Ik was met mijn moeder op straat en we werden begroet door een blanke man in een priestergewaad", zegt hij later daarover. "Ik kon mijn ogen niet geloven: een blanke die een zwarte vrouw begroet."

Van kindsbeen af krijgt Tutu te maken met rassendiscriminatie. Hij wordt erdoor getekend.

Eigenlijk wilde Tutu dokter worden, hij werd toegelaten aan de universiteit, maar wegens geldgebrek kiest hij voor een leraarsopleiding. Na enkele jaren als leraar stopt hij ermee, na de Bantu Education Act, een wet die ertoe leidde dat zwarten minder goed onderwijs kregen dan blanken. Hij specialiseert zich daarop in theologie. Zo ontmoet hij priester Trevor Huddleston, die hem inspireert met zijn retoriek tegen apartheid.

Vastberadenheid, gerechtigheid en verzoening: dat zijn de drijfveren van Tutu. In tegenstelling tot activisten als Nelson Mandela, die met geweld in het verzet gaan tegen het apartheidsregime, houdt Tutu zich ver weg van elke gewelddadige manier van actievoeren.

Lezingen, preken en geschriften: dat zijn de wapens die hij inzet. Hij steunt ook de economische boycot van het apartheidsregime. Zijn boodschap van verzoening en gerechtigheid levert hem in 1984 de Nobelprijs voor de Vrede op.

In 1986 wordt Tutu de eerste zwarte aartsbisschop van de Anglicaanse kerk in zuidelijk Afrika. Vanuit die functie daagt hij het regime openlijk uit, maar blijft hij ook de nadruk leggen op verzoening.

Net door die vreedzame boodschap is het voor de Zuid-Afrikaanse autoriteiten bijzonder moeilijk om Tutu het zwijgen op te leggen. Bovendien is de aartsbisschop ook een figuur die een ontsporing van de toestand kan voorkomen. Dat blijkt onder meer in 1993, op de begrafenis van de vermoorde anti-apartheidsleider Chris Hani, waar Tutu erin slaagt de massa in bedwang te houden door hen slogans te laten scanderen als "We zullen vrij zijn! Allen samen! Blank en zwart!".

Zijn internationale prestige wordt er alleen maar groter door. Voor de P.W. Botha's (Pieter Willem Botha was Zuid-Afrikaans premier (1978-1984) en president (1984-1989) en verdediger van de apartheid, red) van de Zuid-Afrikaanse wereld is de aartsbisschop een lastige luis in de pels. Ze slagen er niet in hem het zwijgen op te leggen. 

Dat Desmond Tutu grote mensenmassa's kan begeesteren, komt ook de nieuwe machthebbers in het multiraciale Zuid-Afrika goed uit. Bij de inhuldiging van Nelson Mandela in 1994 is het Tutu die de eerste zwarte president voorstelt aan het volk. Zijn aanstekelijke enthousiasme werkt inspirerend.

Maar het is vooral in zijn rol als voorzitter van de Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie dat Desmond Tutu uitblinkt als geen ander. "Beter dan gerechtigheid in de vorm van vergelding, is gerechtigheid die tot verzoening leidt", is zijn motto. Al wie misdaden heeft gepleegd tijdens het apartheidsbewind, kan dat komen opbiechten voor de commissie, en vervolgens vergiffenis vragen en krijgen.

De Verzoeningscommissie wordt vandaag beschouwd als het sleutelelement bij de democratische overgang in het nieuwe Zuid-Afrika. Tutu wordt gezien als de bewerkstelliger van de regenboognatie, het multiraciale Zuid-Afrika waar etnische diversiteit net als een pluspunt wordt gezien.

Op zijn oude dag wordt Desmond Tutu het geweten van Zuid-Afrika. Oud-president Nelson Mandela noemt hem "soms strijdbaar, soms zacht, nooit bang en zelden zonder humor." Van die humor kan de hele wereld genieten tijdens de openingsceremonie van het Wereldkampioenschap voetbal in Zuid-Afrika, in 2010.

Geleidelijk trekt de oude strijder zich terug uit het openbare leven. Desondanks laat hij zijn stem af en toe nog eens horen, en naar goede gewoonte neemt hij geen blad voor de mond.

Zo klaagt hij meer dan eens de corruptie aan die onder voormalig president Jacob Zuma de regel leek te zijn geworden. De afstand tussen de oude anti-apartheidsstrijder en het regerende ANC wordt groter en groter. "Ik heb al gezegd dat ik niet voor hen zal stemmen", zegt hij in de aanloop van de verkiezingen van 2014. "Het doet me pijn, want ooit stonden zij voor hetzelfde ideaal waarvan ook wij droomden."

Het geweten van Zuid-Afrika heeft ook een mening over wat er in de rest van de wereld gebeurt. Zo is hij van 2007 tot 2013 voorzitter van "The Elders", een groep oude wijzen met onder anderen de Amerikaanse oud-president Jimmy Carter, de Ierse oud-president Mary Robinson en de Braziliaanse oud-president Fernando-Henrique Cardoso. De grote wereldproblemen staan op de agenda van de Wijzen.

Tutu laat het niet na zijn soms uitgesproken mening te ventileren. Zo vindt hij dat de voormalige Zimbabwaanse president Robert Mugabe van vrijheidsstrijder tot "een Frankenstein" is getransformeerd. De crisis in het Midden-Oosten noemt hij "een mensenrechtencrisis met wortels die teruggaan tot een apartheidssysteem voor eigendom en grond." Je zal het geweten hebben als je "a piece of Tutu" krijgt.