Mierenneukerij op het hoogste niveau: alles wat u (n)ooit hebt willen weten over de Raad van State

23 december 1946. Omdat koning Leopold III “zich door ’s vijands toedoen in de onmogelijkheid bevindt om te regeeren” is het aan prins Karel om de oprichting van de Raad van State te bekrachtigen met een royale pennentrek.

Het nieuwe rechtsorgaan krijgt een dubbele opdracht mee. De Raad van State moet de regering en het parlement bijstaan bij de opmaak van wetten. Een opdracht die teruggaat op de gelijknamige adviesraad ingesteld door keizer Karel aan het begin van de 16de eeuw. Maar de moderne versie van de Raad moest naast adviseren ook controleren. Elke burger die niet akkoord gaat met een beslissing van de overheid die hem treft (een gemeente, provincie, overheidsdienst of regering) kan die voortaan juridisch aanvechten bij de Raad van State.

Dura lex, sed lex

Kort samengevat moeten de rechters van de Raad van State – een veertigtal voor het leven benoemde leden verdeeld over zogeheten kamers – telkens weer dezelfde vraag beantwoorden: wat zegt de wet en wordt dit correct gevolgd door the powers that be? Als dat het geval is, stelt zich geen probleem. Als dat niet het geval is, gaat er kordaat een streep door de plannen. Dura lex, sed lex: de wet is hard, maar het is nu eenmaal de wet.

Meteen is duidelijk waarom de Raad van State een voorname plek inneemt in de bestuurlijke pikorde van ons land. Vanuit een oud herenhuis in hartje Brussel, ‘het paleis van de markies van Assche’, worden al vele jaren dromen gemaakt of gekraakt. Samen met het Grondwettelijk Hof en de klassieke rechterlijke macht van hoven en rechtbanken vormt de Raad van State de juridische driepoot onder ons staatsbestel.

Het is dinsdag de Raad van State die de cultuurwereld halsoverkop naar de champagne doet grijpen door de sluiting van de bioscopen, theaters en concertzalen op te schorten. In de praktijk betekent dit zoveel als een vernietiging, die normaal later volgt. Het is woensdag de Raad van State die Lantis, de bouwheer van de Oosterweelwerf, een acute hartverzakking bezorgt door de grondwerken stil te leggen. Mocht het nog niet duidelijk zijn: de Raad van State is een machtig orgaan.

“Na mijn doctoraat heb ik een paar jaar als auditeur bij de Raad van State gewerkt”, vertelt Johan Vande Lanotte, oud-minister voor Vooruit en grondwetspecialist. “Ik herinner me dat het een buitengewoon zwaar examen was. Je komt daar echt niet zomaar binnen. Het zijn de auditeurs die eerst een voorbereidend rapport opstellen over een dossier, waarna de rechters een beslissing nemen. 90 procent van de tijd worden de auditeurs gevolgd. Zij stromen daarna ook vaak zelf door.”

Kosmische ervaring

Niet dat de Raad van State verheven is boven elke kritiek. Zeker niet. Het rechtsorgaan wordt regelmatig beschuldigd van ‘formalisme’. Een vriendelijk woord voor mierenneukerij.

Zo herinnert Vande Lanotte zich een dossier uit zijn thuisstad Oostende waarin de aanleg van een nieuw strand als afweer tegen grote stormen rond de eeuwwisseling wordt betwist door een inwoner. Die kan de ‘kosmische ervaring’ van de golven die tegen de dijk aanklotsen niet missen. De Raad van State volgt. Vande Lanotte: “Dat was even schrikken.”

Over mierenneukerij gesproken: in 2013 wil de gemeente Retie een nieuwe sportzaal bouwen. Het project wordt met succes aangevochten bij de Raad van State door een buurman, die naar eigen zeggen vreest voor de nest rode bosmieren in zijn tuin. De bosmier is een beschermde diersoort. De Raad van State volgt. Als het over het slechte investeringsklimaat voor bedrijven in ons land gaat, dan wijst de beschuldigende vinger ook vaak richting de Raad van State. Niet onterecht dus?

“Het is een subjectief oordeel, maar ik vind dat de Raad van State veel aandacht besteedt aan juridische techniciteiten en veel minder aan bijvoorbeeld mensenrechten”, reageert Hendrik Vuye, oud-parlementslid en grondwetspecialist aan de Universiteit Namen. “Tijdens deze hele pandemie is het me opgevallen hoe meegaand de Raad van State is tegenover het coronabeleid van de overheid. Ik vraag me af of dit voortaan zal veranderen. Ik weet het niet. Ik betwijfel of de bowlingzalen die nu naar de Raad van State trekken hun gelijk zullen halen.”

Wat de Raad van State zelden of nooit wordt verweten, is een te ideologische blik. Er werken nochtans wel wat mensen met een politieke achtergrond. Zo is de beslissing over de sluiting van de cultuursector genomen door een rechter die nog voor Laurette Onkelinx (PS) heeft gewerkt als adjunct-kabinetschef. 

Vande Lanotte is stellig: “Wie zegt dat de Raad van State politiek geïnspireerd beslist, die weet niet waarover hij spreekt. Dat is niet het geval. Het is, in tegenstelling tot het Grondwettelijk Hof, ook geen orgaan dat bevolkt wordt met politici die doorschuiven. Wie in de knoop raakt met de Raad van State heeft vooral zijn eigen huiswerk niet goed gemaakt.”