Nederlandse topviroloog: ‘Kritiek en heftig debat zijn prima, bedreigingen zijn er ver over’

“Ik wilde blootleggen hoever dit gaat”, zegt Marion Koopmans. De wereldvermaarde Nederlandse viroloog (Erasmus Medisch Centrum) deelde recent via Twitter een paar van de verwensingen die ze geregeld naar het hoofd geslingerd krijgt.

“Dat jij jouw gore corona rotkop nog op de tv durft te tonen, jij vuil goor monster”, luidt één voorbeeld. Er zitten ook bedreigingen bij, zoals de afzender die verwijst naar de moord op misdaadjournalist Peter R. de Vries en meldt ‘dat ze de verkeerde door de kop hebben geschoten’.

Durft u nog buitenkomen?

“Toch wel. Er is op veiligheidsvlak een en ander voorzien. Ik ben niet bang maar heb enkele berichten gedeeld omdat het mij enorm irriteert. Ook huisartsen en verplegers krijgen dreigementen, zo leer ik uit de vele reacties. Maar wij doen gewoon ons werk. Kritiek en heftig debat zijn prima, bedreigingen zijn er ver over. Ik hoop dat iedereen beseft hoe wijdverspreid dit is.”

Uw Belgische collega Marc Van Ranst blijft desondanks actief in het publieke debat. U kreeg een prijs voor uw heldere wetenschapscommunicatie. Tasten de haatberichten uw media-engagement aan?

“Je moet de wetenschap blijven uitleggen aan het grote publiek. Dus ik doe nog mediaoptredens als ik weet dat ik een meerwaarde kan bieden. Ook op sociale media blijf ik inzichten delen. Maar in tegenstelling tot Marc probeer ik de rabiate tegenstanders te mijden.”

Klopt het dat haatberichten ervoor zorgden dat u bent geweerd uit SAGO, de expertengroep bij de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) die de herkomst van nieuwe ziektes onderzoekt?

“Wat er precies is gebeurd weet ik niet, maar ik zit niet meer in SAGO. De Amerikaanse publicatie The National Pulse meldt triomfantelijk dat ‘men’ erin geslaagd is mij uit SAGO te weren. Deze publicatie verwijt mij banden met de Chinese Communistische Partij, waardoor ik niet onpartijdig zou kunnen oordelen over de oorsprong van het virus. Het is pure onzin maar circuleert op sociale media. En zelfs in de Nederlandse Tweede Kamer worden op basis van die smadelijke leugen vragen gesteld. ‘Moeten we die Koopmans niet weren uit het OMT (de expertengroep die de Nederlandse overheid adviseert, BDB) want ze wordt betaald door China?’ klinkt het dan. Schokkend.”

U bent uit de WHO geweerd door fake news?

“Nee hoor, ik zetel in meerdere andere WHO-expertencommissies.”

Zullen we de oorsprong van het virus ooit kennen?

“Ik denk nog steeds dat het kan. Het meest plausibel is dat het, net zoals bij MERS en SARS (andere ziektes door coronavirussen, BDB), van bij dieren komt. Daarom hebben wij onderzoek aanbevolen naar onder andere vleermuizen. Als je begint bij de dieren die op die bewuste markt in Wuhan zijn verkocht en de leveranciers traceert, heb je een startpunt. Ook hebben we studies aanbevolen om eerdere besmettingen bij mensen te vinden, want degene die zijn beschreven waren niet de eerste. Ik acht de kans groot dat iemand dan op een dag bij een dier op een virus stoot dat bijna gelijk is aan het Wuhan-virus. Het kan, zoals bij SARS, wel jaren duren.”

Hoe bezorgd bent u over omikron, nu blijkt dat deze variant minder ziek maakt?

“Deze variant is erg opmerkelijk door de enorm vele mutaties en omdat ze lijkt af te stammen van een vroege versie uit begin 2020. Er moet ergens een situatie zijn geweest waar we geen zicht op hebben en waar het virus zo erg veel is kunnen muteren. Eén hypothese is dat dat is gebeurd bij mensen met een verminderde immuniteit, zoals onbehandelde hiv-patiënten.

“Omikron is ook zo afwijkend dat hij ontsnapt aan de immuniteit met antistoffen. Gelukkig ontsnapt hij veel minder aan de T-cel-immuniteit (T-cellen zijn afweercellen, BDB). Je verwacht dan dat de bescherming tegen ernstige ziekte met vaccinatie toch zeker deels overeind blijft. De eerste berichten over mildere ziekte zijn hoopgevend maar ook lastig te duiden. Britse en Zuid-Afrikaanse gegevens wijzen erop, maar de Denen zagen het vorige week nog niet. De vraag is of de Britten en Zuid-Afrikanen misschien kijken naar de impact bij mensen die eerder ongemerkt al besmet raakten. Zo was er in Zuid-Afrika een grote golf met beta die we hier niet hadden. En welke rol speelt hoe verschillend er is gevaccineerd in die landen? Die eerste indicaties zijn dus niet zomaar één op één te vertalen naar België of Nederland. We kunnen er nog niet helemaal gerust op zijn.

“Ik ben hoe dan ook nog steeds bezorgd door de snelheid waarmee omikron zich verspreidt. Zelfs al is deze variant minder ziekmakend, dan nog kan hij de zorg in de problemen duwen omdat er zo erg veel mensen besmet raken. Bovendien gebeurt dit nu in een systeem en met een bevolking die moe zijn.”

We zijn volop aan het boosten, maar nu blijkt dat het voordeel daarvan met omikron ook sneller wegzakt?

“Dat klopt als je kijkt naar de antistoffen en wat die doen aan bescherming tegen infectie. Het betekent dat als je net voor een besmettingsgolf gaat boosten, zoals we nu doen, de circulatie van het virus krachtig afgeblokt zal worden. Maar dat effect is tijdelijk. Gelukkig is er de T-cel-immuniteit die beschermt tegen ernstige ziekte. Die blijft wel stabiel en vermindert ook nauwelijks bij omikron.”

Toch zullen sommigen door de slechts kort remmende werking op de virusoverdacht concluderen dat ‘de vaccins niet werken’.

“Dat is inderdaad een moeilijke boodschap. Maar de vaccins werken absoluut voor bescherming tegen ernstige ziekte. Als het gaat over virusverspreiding tegengaan is het minder. Tegelijkertijd krikken de boosters die rem op de verspreiding dus flink op, zij het tijdelijk. Ik begrijp dat dat ontgoochelt, want meehelpen om de besmettingen stoppen was voor veel jonge mensen de hoofdmotivatie om zich te laten vaccineren.”

Moeten we blijven vaccineren om de virusoverdracht af te remmen?

“Nee, je kunt niet eindeloos doorgaan. Op een bepaald moment moeten we nadenken over de vraag of we het virus bijvoorbeeld zijn gang laten gaan onder jongere mensen, die beschermd zijn tegen ernstige ziekte door vaccinatie. We zullen ook steeds meer te weten komen over de voordelen van verschillende vaccins combineren, waardoor je soms een bredere immuunrespons krijgt. En er zijn vaccins in de maak die tegen meerdere varianten bestendig zijn.”

Omikron voedt het idee dat dit virus nog huiveringwekkende verrassingen in petto heeft. Hoe ziet u dat?

“Ik heb altijd gezegd dat we rekening moesten houden met de meest onverwachte dingen. Maar dan nog heeft omikron me verrast. Mocht deze variant in een filmscenario staan, zou ik dat overdreven vinden. Maar dit is blijkbaar wat je krijgt met een razende pandemie in een dichtbevolkte wereld. Ik acht het niet onmogelijk dat er nog zorgwekkende varianten komen, maar het lijkt me waarschijnlijker dat we langzaam evolueren naar iets wat minder impact zal hebben. Niet zozeer omdat er geen sterk afwijkende varianten meer komen, maar omdat steeds meer mensen als eens blootgesteld zullen zijn, waardoor de impact minder wordt.

“Op de weg daarnaartoe kunnen we nog hindernissen tegenkomen, zoals nu. Dat er wereldwijd zoveel circulatie is, dat veel landen geen toegang tot vaccins hebben en dat zij die dat wel hebben zoveel moeite hebben om gedoseerd uit lockdowns te komen, zorgt voor grote golven. We geven het virus zo heel veel ruimte.”

Hadden de boosters naar de derde wereld moeten gaan?

“Dat is een enorm dilemma. De WHO kwam in september nog terecht met die boodschap. Tot recent zagen we dan ook vooral niet-gevaccineerden op intensieve zorgen. Dat houd je niet tegen met boosters. Maar omdat omikron zich zo snel verspreidt en de doeltreffendheid van de vaccins wegzakt, kunnen we niet anders dan boosten.”

Bent u het eens met microbioloog Herman Goossens dat de situatie er nu onzekerder uitziet dan een jaar geleden?

“Voor een stuk. We hebben de slagkracht van de vaccins tegen virusoverdracht deels verloren. Tegelijkertijd zouden we zonder vaccins in een heel ander schuitje zitten. Nederland zit nu in lockdown, maar net daarvoor was er veel viruscirculatie. Toch was er wel heel wat mogelijk. Dat is dankzij de vaccins. Maar we zijn nog niet van dit virus af, ook al dachten we dat vorig jaar misschien. Nog altijd leeft het idee dat we nog even moeten volhouden en dat dan alles weer normaal wordt. Dat is niet de goede boodschap.”

Waarom niet?

“Omdat de kans groot is dat dit virus ons nog een hele tijd parten speelt. En ook omdat ik hoop dat niet alles weer normaal wordt. Want dan zitten we in geen tijd weer in de problemen. We hebben lessen te leren. Hoe gaan we om met ouderenzorg? Met zorgcapaciteit? Met grote bijeenkomsten in het herfst- en winterseizoen? Dat zal anders moeten.

“Ook al zitten we nog in de acute fase, we moeten daar nu over beginnen nadenken. Je kunt na twee jaar niet in de crisismodus blijven werken. Noch de zorg, noch de diensten volksgezondheid stonden paraat om een pandemie van deze omvang op te vangen. Je moet hen versterken. Maar je moet ook vermijden dat je er zo nog meer afgescheiden silo’s van maakt. Want het complexe netwerk dat je nodig hebt in een pandemie is er niet. Er zijn de diensten volksgezondheid, er is de zorg en er is de academische wereld, maar die zijn nauwelijks met elkaar verbonden. Hoe maak je die verbindingen? En hoe betrek je de gedragswetenschappers en de economen best bij virusbestrijding? Die discussies moeten nu starten.”

Bent u het eens met de kritiek dat het beleid te veel zwabbert en te weinig naar de experts luistert?

“Dat valt in Nederland toch mee. We zitten hier in een lockdown zoals we adviseerden. Het klopt dat de politiek soms andere keuzes maakt dan wat wij aanbevelen. Maar het is politiek. Het is het gevolg van onderhandelingen waarin allerlei belangen spelen. Ik heb daar begrip voor.”

Is een lockdown nog te verdedigen nu omikron minder ziekmakend blijkt?

“Stel dat we over twee weken Britse en Deense data hebben die tonen dat omikron een verkoudheid is. Dan kan Johnson zeggen: ‘Zie je wel?’ En dan moet Nederland toegeven dat het te ver ging. Maar je weet het niet van tevoren. Het hoort erbij dat je keuzes moet maken die nadien te hard of niet hard genoeg blijken. Dat is vreselijk ingewikkeld. Ik zou niet in de schoenen van de politici willen staan.”

Ook in België gaan stemmen op om de coronapas enkel aan volledig gevaccineerden te geven. Goed idee?

“Zolang de zorg dreigt over te lopen moet je iets doen om de virusverspreiding te remmen. Dat je enkel wie getest of gevaccineerd is toelaat tot het publieke leven vind ik dan aanvaardbaar. Maar enkel gevaccineerden toelaten vind ik lastiger. Dat lijkt op dwang. Dat dreigt de polarisatie nog meer aan te wakkeren.”

Wat is nu uw belangrijkste bezigheid?

“Met ons team zoeken we uit hoe het immuunsysteem reageert op omikron bij mensen met een verschillende vaccinatiehistoriek. Sommigen kregen al een booster, anderen niet, anderen zijn ook besmet geraakt. Hoe anders reageert hun immuniteit? Dat wordt steeds complexer en moeten we uitklaren, anders weten we niet waar we naar kijken.

“We werken ook aan een manier om het kaf van het koren te scheiden in de vele studies. Er is enorm veel genetische monitoring van het virus. Maar welke resultaten doen er toe? Virussen muteren altijd. Zit je daar zoals nu met een vergrootglas op, dan kun je tot het einde der tijden ‘nieuwe mutant!’ roepen. Maar wat is de biologisch relevante mutatie?

“Dat komt stilaan in beeld. Van bepaalde plekken in het genoom weten we dat als daar iets verandert, dat mogelijk slecht nieuws is. Maar dan heb je ook biologische en klinische data nodig. Een bijkomend probleem is dat labo’s vaak andere methodes gebruiken. Daarom werken we in de Virus Evolution-werkgroep van de WHO aan een meer systematische aanpak. Welke kenmerken en resultaten vinden experts zwaarwegend genoeg om te zeggen: als we dit zien, moet er een rood vlaggetje omhoog?”

Is er over omikron onterecht een rood vlaggetje omhoog gegaan?

“Toch niet. Als je een nieuwe variant ziet die zich heel snel verspreidt, moet je die in je voorspellende modellen behandelen als de varianten die je al kent. Als je dan ziet dat het uit de hand kan lopen, moet je iets doen, ook in het besef dat er mogelijk verrassingen komen, zoals mildere ziektesymptomen. Dat is inderdaad moeilijk te communiceren. In die zin ben ik het eens met Herman Goossens dat dit een heel ingewikkelde fase is.”