Rusland militariseert in hoog tempo: ‘Er is sprake van een continue escalatie’

De maagd Maria kijkt neer op een groep militairen, een engel zweeft boven luchtafweergeschut. Van buiten ziet de kerk bij Koebinka, op een uur rijden van Moskou, eruit als elk ander Russisch-orthodox kerkgebouw. Ja, ze is fors – reusachtig zelfs – en ja, ze is legergroen. Maar het meest bijzondere is te vinden ín de kerk, op de eindeloze rijen mozaïeken aan de muur: hordes soldaten staan er afgebeeld met religieuze figuren. Broederlijk naast elkaar.

Welkom in de nieuwe Hoofdkathedraal van de Russische Strijdkrachten, een van de grootste kerkgebouwen van de Russisch-orthodoxe kerk; zowel een militaire als een religieuze plek. De kathedraal is gebouwd in het Patriottenpark, waar ook militaire musea zijn gehuisvest en materieel  van dichtbij kan worden bekeken en aangeraakt. Ook zijn er vele schietbanen in de buitenlucht.

Oorlogsretoriek uit het Kremlin

De Hoofdkathedraal van de Russische Strijdkrachten ademt symboliek, over alles is nagedacht. De kleinste toren meet 14,18 meter, naar het aantal dagen dat de strijd tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie duurde: 1.418. De diameter van de grote koepel is 19,45 meter – inderdaad, naar het jaar 1945. Op 9 mei 2020 werd het gebouw afgerond, niet toevallig de datum waarop de Russen de overwinning op nazi-Duitsland vieren. De opening volgde op 22 juni, de dag dat de Duitsers Rusland binnenvielen in 1941.

Het opmerkelijkste symbool zit verstopt in de metalen vloer. Of beter: ís de vloer. Het metaal komt van omgesmolten tanks van de Wehrmacht. Militaire trofeeën.

De afgelopen weken ging er amper een dag voorbij zonder oorlogsretoriek vanuit het Kremlin. Poetin eist dat de NAVO garandeert dat het bondgenootschap niet uitbreidt naar het oosten en alle militaire operaties in het voormalige Oostblok stopzet. Een eis waar de NAVO nooit aan zal voldoen.

Poetin weet dat ook. En toch staan zo’n 100.000 Russische militairen aan de Oekraïense grens. 

Zou het? Zijn de Russische machthebbers echt uit op een invasie? Kremlin-watchers worden het er maar niet over eens. De een weet het zeker: de kosten zijn te hoog, dat doen ze niet. De ander zegt: dit is het moment, nu de VS vooral bezig zijn met China.

“Je ziet aan alles dat het Kremlin de geesten rijp maakt voor een confrontatie,” zegt de Nederlandse journalist en historicus Hubert Smeets, een van de oprichters van kennisplatform Raam op Rusland. “Er is sprake van een continue escalatie.” Maar of ze echt aanvallen? “Wist ik het maar. Dan lag ik ’s nachts een stuk rustiger in mijn bed. Of stond ik nu een schuilkelder te graven – dat kan ook.”

Padvinderij met militaire vaardigheden

Over een andere ontwikkeling kent Smeets minder twijfel: de Russische samenleving militariseert. Die ontwikkeling is niet nieuw, allesbehalve zelfs, maar sinds de Russische annexatie van de Krim in 2014 gaat het sneller. Het Kremlin pompt grote bedragen in ‘militaire cultuurverspreiding’, zegt Smeets. 

Voor kinderen zijn er bijvoorbeeld jeugdorganisaties. De bekendste is de Yunarmiya (‘jong leger’), van het ministerie van Defensie. Het is een soort padvinderij, maar dan net even anders. Naast sport en spel krijgen kinderen tussen de 8 en 18 jaar – volgens het ministerie zijn er zo’n 700.000 leden, al is het maar de vraag of dat klopt – les in militaire vaardigheden. Denk aan: het in en uit elkaar halen van een kalasjnikov, messenwerpen en het verlenen van eerste hulp. En dat alles uiteraard overgoten met een dik, patriottisch sausje. 

Volwassenen kunnen onder meer terecht bij de staatstelevisie. “Twee weken geleden werd er een lange documentaire uitgezonden”, zegt Hugo Klijn, onderzoeker aan Instituut Clingendael. De jaren 90, waarin Rusland na de val van de Sovjet-Unie werd geteisterd door armoede en chaos, worden erin afgezet tegen de stabilisatie van na Poetins aantreden in 1999. “Ook de Russische strijdkrachten figureren nadrukkelijk in de film. Zowel de deplorabele staat ervan toen, als de wederopstanding nu.”

Het narratief: als het goed gaat met het leger gaat het goed met Rusland. En omgekeerd. 

Dat de staatstelevisie juist het leger eruit pikte, is geen toeval. Het Russische onderzoekscentrum Levada peilde in 2018 het vertrouwen van Russen in hun instituties. Het leger kwam uit de bus als meest betrouwbare organisatie, nog voor de president.

Plek vier was voor de Russisch-orthodoxe kerk, nog zo’n instituut dat is omarmd door het Kremlin. Waar het leger ook in de Sovjet-tijd al een pijler vormde onder de samenleving, moest de kerk van ver komen. In een communistische heilstaat was religie overbodig. De kerk werd onderdrukt.

Vertrouwde instituten

Na de val van de Sovjet-Unie moest Rusland op zoek naar een identiteit. De jaren 90 stonden vooral in het teken van overleven, ziet Klijn, maar daarna begon Poetin te werken aan een nieuwe ideologische basis. Zijn partij Verenigd Rusland bleek daarvoor uiteindelijk geen geschikt instrument. “Dus grijpt hij terug op oude, vertrouwde instituten: de kerk en het leger.”

Ook Smeets ziet dat de kerk het ideologische vacuüm van het communisme moet vullen. “Poetin – maar niet alleen hij – spreekt van een unieke Russische orthodox-christelijke sociale orde,” zegt Smeets. “Dat onderscheidt Rusland van de rest van de wereld. Het is grappig: ze verwijten de VS altijd een vorm van exceptionalisme, maar in het Kremlin leeft eenzelfde soort gedachte.”

Op weinig plekken is de symbiose tussen kerk en leger zo duidelijk als bij de kathedraal van de strijdkrachten, in Koebinka, het plaatsje ten oosten van Moskou.

‘Onze Krim’

Dat proces is duidelijk zichtbaar op de mozaïeken aan de muur. Niet alleen de ‘Grote Patriottische Oorlog’ – zoals de Russen de Tweede Wereldoorlog noemen – staat er afgebeeld, maar ook recentere militaire exercities. De Russische oorlogen in Tsjetsjenië bijvoorbeeld, maar ook de Sovjet-inval in Afghanistan en het neerslaan van de opstanden in Boedapest (1956) en Praag (1968). 

Een mozaïek met de tekst ‘onze Krim’ werd op het laatste moment verwijderd. Het Kremlin zou het nog te vroeg vinden om de successen van de huidige leiders te vieren.

Aan de andere kant van de Russische hoofdstad, ergens in de regio Vladimir, gaf oppositieleider Aleksej Navalny vorige week een teken van leven. In aanloop naar de urenlange persconferentie die Poetin traditiegetrouw aan het eind van het jaar houdt, twitterde hij vanuit zijn strafkamp: “De tv’s in onze barakken zenden de hele dag hysterische aanvallen op de NAVO uit. Op elk kanaal hebben ze het over de dreiging. Ander nieuws wordt niet uitgezonden.”

Poetin reageert ‘tevreden’ op overleg met Biden

Rusland heeft positief gereageerd op de uitkomst van het telefonische overleg tussen president Vladimir Poetin en zijn Amerikaanse ambtsgenoot Joe Biden. Een topadviseur van de Russische leider noemde het 50 minuten durende gesprek “positief, constructief en openhartig” en een goede basis voor verder overleg.

De spanning tussen Washington en Moskou is opgelopen door de Russische troepenopbouw aan de grens van het Oost-Europese Oekraïne. Biden heeft Poetin nog eens gewaarschuwd dat een invasie van dat land niet zonder gevolgen zal blijven. Poetin zou op zijn beurt hebben benadrukt dat zware sancties zullen leiden tot een breuk met het Westen.

Ondanks die stevige woorden was de Russische leider volgens Kremlin-adviseur Joeri Oesjakov tevreden over het gesprek. Dat vond plaats in aanloop naar meerdere rondes topoverleg. Vertegenwoordigers van de VS en Rusland treffen elkaar begin van deze maand in Genève. Enkele dagen later volgt overleg tussen Rusland en de NAVO.

De positieve geluiden uit het Kremlin voor het begin van het veiligheidsoverleg worden gezien als een bemoedigend signaal. Rusland heeft al duidelijk gemaakt wat het hoopt te bereiken. Het Kremlin wil harde veiligheidsgaranties van westerse landen. Die moeten onder meer bestaan uit de toezegging dat de NAVO zich niet verder naar het oosten zal uitbreiden.

Biden en Poetin hebben afgesproken dat ze zich persoonlijk met de onderhandelingen gaan bemoeien. Ze houden ook doorlopend contact met elkaar.

Een ingewijde zei dat Biden de boodschap heeft overgebracht dat de huidige situatie op twee manieren kan eindigen: via diplomatiek overleg of met ernstige consequenties. In dat laatste geval wordt volgens de Amerikaanse functionaris waarschijnlijk gekozen voor een zwaardere inzet van NAVO-troepen en economische strafmaatregelen.

De Russische adviseur Oesjakov zei dat het instellen van sancties tegen zijn land “een kolossale fout” zou zijn. Er zouden gevolgen kunnen zijn voor overleg over wapenbeheersing, cyberveiligheid, klimaatverandering en andere punten waarover de VS met Rusland willen overleggen.

Biden belt zondag met de Oekraïense president Volodimir Zelenski. Die liet op Twitter weten uit te kijken naar het gesprek. Hij wil met Biden praten over wat gedaan kan worden om “vrede in Oekraïne en de veiligheid van Europa” te beschermen.