Grote protesten in Kazachstan: politie meldt doden onder betogers, eerste Russische militairen aangekomen

▶ Video: onlusten in Kazachstan

Wat is er aan de hand?

Duizenden inwoners in het land gaan nu al vijf achtereenvolgende dagen woedend de straat op om te demonstreren tegen een verhoging van de brandstofprijzen. Woensdag waren er al beelden te zien hoe de betogers regeringsgebouwen bestormen in Almaty, de voormalige hoofdstad en nog steeds de grootste stad van het land. De ramen van het hoofdkwartier van de partij van Tokajev werden ingegooid, uit het pand zelf stegen rookwolken op en ook andere gebouwen zijn vernield of werden bezet. Ook de luchthaven van Almaty was woensdag enige tijd door demonstranten overgenomen.

Bij nieuwe confrontaties tussen betogers en ordetroepen zouden donderdag in Almaty veel doden zijn gevallen. De politie zegt tientallen demonstranten te hebben ‘geliquideerd’ die ‘s nachts overheidsgebouwen zouden hebben bestormd. Russische nieuwssites en getuigen van het persbureau Reuters maken melding van veel schoten toen veiligheidstroepen in de ochtend met pantserwagens het centrale plein van Almaty opkwamen en richting de demonstranten trokken. 

De staatstelevisie meldt ook de dood van twaalf agenten. Volgens de politie zou een van de omgekomen agenten zijn onthoofd. Bij de confrontaties met demonstranten zouden volgens de politiechef van Almaty een kleine vierhonderd leden van de veiligheidstroepen gewond zijn geraakt.

Tokajev noemde de demonstranten in zijn tweede televisietoespraak in korte tijd “bendes van terroristen”. In dezelfde toespraak deed de president een beroep op CSTO, een militair bondgenootschap waarvan het samen met Rusland, Armenië, Kirgizië, Tadzjikistan en Wit-Rusland deel uitmaakt. 

Rusland heeft donderdag luchtlandingstroepen naar Kazachstan gestuurd. Volgens Moskou zullen die onder andere worden ingezet om belangrijke gebouwen en locaties te bewaken. Het Kremlin heeft niet gezegd hoeveel militairen zijn ingezet. Ook Armenië heeft militaire bijstand toegezegd. 

Waarom komen er duizenden mensen op straat?

De woede neemt in Kazachstan sinds zondag toe, toen de demonstranten voor het eerst van zich lieten horen in de westelijke stad Zjanaozen. Vanaf 1 januari heeft de regering de maximumprijs voor lpg (de meest gebruikte brandstof in het land), losgelaten en nog geen dag later was de literprijs verdubbeld. De inwoners reageerden furieus: de meesten van hen konden al moeilijk rondkomen en uitgerekend olie en gas zijn grondstoffen waar het land rijkelijk over beschikt.

Tokajev heeft de maximumprijs voor lpg ondertussen weer hersteld, maar dat was niet meer genoeg voor de betogers. De geest was uit de fles en de woede keerde zich ook tegen de voormalige president Nazarbajev, die het land sinds 1989 als zijn privé-eigendom heeft bestuurd. In 2019 droeg hij het stokje weliswaar over aan Tokajev, maar de 81-jarige had nog steeds veel macht als voorzitter van de Veiligheidsraad en als ‘Leider van het Volk’– een titel die hem uitvoerende bevoegdheden verleent en immuniteit van vervolging.

‘Wegwezen, ouwe!’, scandeerden de betogers. In de stad Taldykorgan, op zo’n drie uur rijden van Almaty, probeerden demonstranten onder luid geschreeuw een standbeeld van de oud-president omver te trekken.

Hoe grijpen de autoriteiten in?

In een poging om weer greep op de situatie te krijgen, kwam de president aan een aantal eisen van de demonstranten tegemoet: hij heeft zijn voorganger Noersultan Nazarbajev uit zijn functie als voorzitter van de Veiligheidsraad gezet en de regering naar huis gestuurd. Daarna riep Tokajev in enkele delen van het land de noodtoestand uit. Die noodtoestand is intussen ook uitgebreid naar heel het land.

De politie zegt dus ook tientallen demonstranten te hebben doodgeschoten. De actievoerders probeerden volgens de politie opnieuw overheidsgebouwen binnen te gaan, waarna agenten hen onder vuur namen. “Afgelopen nacht hebben extremisten een aanval ondernomen op overheidsgebouwen en politieagenten. Tientallen aanvallers zijn geëlimineerd”, aldus een woordvoerder van de politie. Het zijn de eerste bevestigde burgerslachtoffers. 

Kende het land al eerder zulke zware rellen?

De omvang van de protesten is ongewoon voor de voormalige Sovjet-republiek. De bevolking durfde zich lange tijd niet te keren tegen het bewind van Nazarbajev en zijn vertrouweling Tokajev. Het tweetal werkte jarenlang nauwgezet en met succes aan het imago van Kazachstan als een stabiel land in een onrustige wereld. Dit lijkt voorbij nu de bevolking niet meer bang is om zich te uiten.

Hoe reageert de wereldpolitiek?

Rusland heeft andere landen gewaarschuwd zich niet te bemoeien met de situatie in Kazachstan. Moskou ziet het land als een van de buurlanden die behoren tot de Russische invloedssfeer en is bevreesd voor een volksrevolutie.

“Wij pleiten voor de vreedzame oplossing van alle problemen binnen het kader van de Grondwet, in plaats van door straatrellen en het overtreden van wetten”, aldus een verklaring van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken. Een woordvoerder van president Poetin zei dat Moskou erop vertrouwt dat de rust snel terugkeert in het land.

De Verenigde Staten en de Verenigde Naties hebben de Kazachse autoriteiten opgeroepen zich terughoudend op te stellen. De Europese Unie riep op tot terughoudendheid en de-escalatie.