‘Als Moskou de gaskraan ooit dichtdraait, gaat ze nooit meer open: dat moet onze boodschap zijn’

De eerste vraag in de crisis rond Oekraïne is niet “wat gaat Poetin doen?”, maar “wat willen wij?”, België en de Europese Unie. Dat is strategie: je eigen belangen en doelstellingen kennen en op basis daarvan kiezen waar en hoe te reageren en wanneer zelf proactief op te treden.

Ons vitaal belang is duidelijk: het EU-grondgebied en ons samenlevingsmodel vrijwaren. De verdediging van het grondgebied en samenlevingsmodel van Oekraïne is géén vitaal belang: ons overleven hangt er niet van af. Maar het voortbestaan van een democratisch Oekraïne als bufferstaat tussen ons en Rusland helpt ons wel om ons vitaal belang te verdedigen. Je zou het een instrumenteel belang kunnen noemen. Oekraïne is een deel van de periferie die stabiel moet zijn opdat de EU zelf stabiel kan blijven.

Bovendien hebben wij Oekraïne aangemoedigd en een verregaand handelsakkoord aangeboden toen het land uit eigen vrije wil het westers pad is opgegaan. We hebben dus ook een morele plicht tegenover Oekraïne. Je kan niet iemand steun beloven en laten vallen net wanneer die steun het meest nodig is. Niettemin ga je voor een instrumenteel belang niet zover als voor een vitaal belang: oorlog gaan we er in dit geval niet voor voeren.

Wat willen wij van Rusland? Een goede nabuurschapsrelatie. Die kan er alleen komen op basis van een compromis, maar dat vergt toegevingen aan beide zijden. Eén kant die zijn visie oplegt leidt niet tot stabiliteit, maar tot blijvende spanningen. De partij die als enige moet toegeven zal immers altijd proberen dat weer ongedaan te maken.

Een compromis?

Wat is een mogelijk compromis? Alvast niet de voorstellen die Poetin net gedaan heeft aan de VS en de NAVO. Die zijn zo onrealistisch dat ze duidelijk niet bedoeld zijn als basis voor echte onderhandelingen, maar wel om druk te zetten op ons en om zich ten aanzien van de Russen zelf te profileren als degene die er alles aan doet om tegelijk de vrede en Ruslands prestige te bewaren.

Poetins voorstellen zijn onrealistisch omdat ze geen enkele tegenprestatie inhouden. Rusland kan niet troepen concentreren aan de Oekraïense grens, allerlei eisen stellen, en als enige toegeving zijn troepen terug naar de kazernes sturen. Een maand nadien kan hij zijn troepen immers weer samentrekken en nieuwe eisen stellen: dat is een straatje zonder einde. Een stabiel compromis vergt duurzame Russische concessies. Ook Rusland moet een prijs betalen voor wat het wenst te bereiken.

Poetin eist garanties dat Oekraïne geen NAVO-lid wordt. Dat is een prijs die wij makkelijk kunnen betalen, want we zijn het toch niet van plan. Op een top in Boekarest in 2008 zijn de bondgenoten inderdaad overeengekomen dat Oekraïne en Georgië lid zouden worden van de NAVO. Maar niet meteen, zoals de VS gevraagd had, omdat belangrijke Europese bondgenoten ertegen waren en dat zijn ze nog steeds. Dat is niet hetzelfde als Rusland een veto geven over de verdere uitbreiding van de NAVO. Maar die uitbreiding wordt niet in een vacuüm beslist. Het is een kosten-batenafweging. Wat brengt een nieuwe bondgenoot bij en welke nieuwe risico’s houdt het in? Als wij niet bereid zijn ten oorlog te trekken om Oekraïne te verdedigen, kunnen we het geen NAVO-lidmaatschap aanbieden, want daar gaat de alliantie net om.

Wil Poetin dat Oekraïne een neutrale staat wordt? Dat impliceert het formeel omdraaien van de beslissing van Boekarest (maar niet van het handelsakkoord met de EU, uiteraard). Neutraliteit is niet beschamend: België is haast de helft van zijn onafhankelijk bestaan neutraal geweest en daardoor tot 1914 aan alle conflicten ontsnapt. Dit kan dus de basis van een eerbaar compromis zijn – als er een duurzame Russische tegenprestatie tegenover staat. Dat kan maar één zaak zijn: Poetin moet alle steun aan het gewapend separatisme in de Donbas in Oost-Oekraïne stopzetten, zodat de regering in Kiev weer het hele continentaal grondgebied controleert.

Dat zegt inderdaad niks over de door Rusland illegaal geannexeerde Krim. Dat is wellicht de prijs die Oekraïne voor stabiliteit zal moeten betalen. Net zoals België in 1831, een jaar na de onafhankelijkheid, alweer heel wat grondgebied verloor na een Nederlandse inval. Na verloop van tijd zag de Belgische elite echter vooral de voordelen in van de door de grootmachten opgelegde neutraliteit.

In een volgende stap kan er dan tussen Russen, Amerikanen en Europeanen zeker onderhandeld worden over welke wapensystemen en troepenaantallen waar afgebouwd worden. Daar kan zeker een prestigieuze setting voor uitgedacht worden. Maar ook dat moet uiteraard wederzijds zijn. Als Poetin beoogt bepaalde NAVO-ontplooiingen op ons eigen grondgebied te beperken, moet ook het gigantische Russische arsenaal in Kaliningrad op tafel komen, om maar één voorbeeld te noemen. Het Verdrag over Conventionele Strijdkrachten in Europa in 1990 regelt eigenlijk precies dat – maar de ironie is dat Rusland zich daar in 2015 uit teruggetrokken heeft.

Wat we sowieso moeten doen

Het is heel goed mogelijk dat Poetin niet tot een echt compromis bereid is. Omdat hij het als gezichtsverlies beschouwt, of omdat hij effectief het Russisch grondgebied wil uitbreiden. Of omdat hij eigenlijk permanente instabiliteit verkiest boven een stabiele regeling, en de Russische aanwezigheid in de Donbas als drukkingsmiddel tegen ons wil kunnen blijven inzetten. Bovendien heeft Rusland al het Boedapest Memorandum van 1994 geschonden. Daarin engageerde het zich, samen met de VS en het VK, om de onafhankelijkheid en de grenzen van Oekraïne te respecteren, in ruil waarvoor dat land afstand deed van alle kernwapens die na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie op zijn grondgebied waren gebleven.

Daarom zijn er een aantal stappen die wij sowieso moeten zetten, wat Poetin ook doet.

In de eerste plaats onze eigen defensie verder uitbouwen, via de NAVO. Poetin heeft één groot voordeel: de kracht om snel te beslissen en grote troepenaantallen te assembleren. Dat kunnen de NAVO en de EU niet. Door de Europese strijdkrachten in elkaar te schuiven en er een coherent troepenpakket van te maken, zouden wij onze afschrikking serieus kunnen versterken. Tegelijk moeten we niet panikeren: Rusland heeft de middelen niet om een grootmachtenoorlog te beginnen. Afschrikking blijft nodig, maar rechtstreekse militaire actie tegen een EU- of NAVO-land is onwaarschijnlijk.

Rusland voert echter voortdurend allerlei “hybride” acties op ons grondgebied uit, ook in de cybersfeer: van fake news en corruptie tot chantage en sabotage. Daar reageren wij nog steeds veel te omfloerst op. Ook zulke acties moeten we afschrikken; we moeten zelfs durven terugslaan, bijvoorbeeld met eigen offensieve cyberoperaties. De EU beschikt al over veel instrumenten, maar moet zich hier specifiek voor organiseren, en nieuwe cybercapaciteiten creëren.

Een nieuwe aanval op Oekraïne afschrikken is moeilijk, vermits we zelf niet tot oorlog bereid zijn. De belangrijkste afschrikking is de Oekraïense vastberadenheid om te vechten voor het land. Een Russische blitzkrieg wordt het niet.

Als afschrikking desondanks faalt, moeten we de weerbaarheid van Oekraïne versterken, met wapens, uitrusting, en munitie en andere voorraden – maar de Europese landen hebben zelf veel tekorten. De EU kan Oekraïne wel financieel en economisch steunen, want oorlog kost veel geld. Daarnaast zijn extra sancties tegen Rusland dan onvermijdelijk, om de Russische oorlogsinspanning te ondermijnen en een klimaat voor onderhandelingen te creëren. Rusland uit het internationaal betalingssysteem SWIFT gooien moet nu al op tafel gelegd worden. Wellicht sneuvelt bij een hernieuwde Russische aanval ook de nieuwe gasleiding tussen Rusland en Duitsland, Nordstream 2, wat een symbooldossier geworden is.

Europa heeft echter Russische energie nodig, net zoals Moskou die inkomsten nodig heeft. Op termijn zal die balans veranderen, naarmate de EU op hernieuwbare energie overschakelt. Maar vooralsnog zal de energierelatie met Rusland hoe dan ook buiten eventuele nieuwe sancties gehouden worden. De EU moet wel duidelijk maken dat ook Rusland zelf hier niet mee kan dreigen. Als Moskou de gaskraan ooit dichtdraait, gaat ze nooit meer open: dat moet onze boodschap zijn. Dat zal ons pijn doen, maar we zullen een oplossing vinden en dan zal Rusland zichzelf buitenspel gezet hebben.

Wat we niet moeten doen

Welke keuzes Poetin ook maakt, wij moeten de onze zeker niet afhankelijk maken van de perceptie van China. Sommigen stellen dat een compromis met Rusland, na diens machtsvertoon, China zal aanmoedigen even agressief te zijn tegenover Taiwan. Maar als een compromis resulteert in het voortbestaan van een onafhankelijk Oekraïne, is dat net het omgekeerde van wat China met Taiwan beoogt. Bovendien laat een compromis de VS vrij om zich op China te concentreren. Een permanente crisis met Rusland daarentegen zou minder bandbreedte voor de Taiwanese kwestie overlaten. We moeten ook de mate van coördinatie tussen Moskou en Peking niet overschatten. Ze zien elkaar zeker als partners, en dat er tegelijk rond Oekraïne en Taiwan spanningen zijn, stelt ons systeem op de proef. Maar dat betekent nog niet dat Rusland en China als één blok handelen. Hen toch zo behandelen, vermindert onze strategische opties en zou wel eens een zichzelf vervullende voorspelling kunnen zijn.

Meer algemeen is het idee dat elk compromis een teken van zwakte is en gezichtsverlies inhoudt, zeer gevaarlijk. Ook alles aan alles verbinden is contraproductief. Het leidt alleen maar tot een verharding van ieders positie en maakt uiteindelijk diplomatie onmogelijk.

Besluit

Poetins logica is ons vreemd. Wat heeft Rusland eraan een extra stuk Oekraïens grondgebied te veroveren, of zelfs heel Oekraïne? Wij Europeanen denken niet meer in die termen. Maar Rusland heeft een andere visie op de wereldorde, de eigen rol als grootmacht, en de bedreigingen vanwege de andere machten. In die logica past hernieuwde militaire actie wel, om de eigen defensie meer diepte te geven en grootmachtenstatus te herwinnen. Wij moeten die Russische strategie niet aanvaarden, maar we moeten de logica erachter wel begrijpen, om onze strategie op punt te zetten én om op zijn minst de kans te creëren om een stabiele modus vivendi uit te dokteren.