Niemand weet wat Poetin wil: stelt hij extreme eisen omdat hij een oorlog zoekt, of is het simpelweg bluf?

Poetin is de vos die beweert dat hij bedreigd wordt door de kip, zei de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken deze week. Rusland zegt zich bedreigd te voelen door de ‘agressieve’ politiek van een door het Westen gesteund Oekraïne, terwijl het zelf zo’n honderdduizend troepen aan de grens heeft verzameld en dreigt met ‘militair-technische’ maatregelen tegen het land.

In een ongekende vergadermarathon wordt komende week gesproken over wat wel de ernstigste crisis sinds het einde van de Koude Oorlog wordt genoemd. Zondag en maandag praat Rusland met de Verenigde Staten. Woensdag spreekt Rusland met de NAVO, donderdag met de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE).

Rusland heeft hoog ingezet. Moskou eist dat het Westen formeel belooft dat Oekraïne en andere Sovjetrepublieken nooit lid mogen worden van de NAVO. Bovendien moet de NAVO zijn troepen en materieel terugtrekken uit Midden- en Oost-Europa, waardoor zij terugkeert naar het gebied waar zij voor 1997 actief was.

Voor het Westen zijn deze eisen onaanvaardbaar. De Verenigde Staten en hun Europese bondgenoten blijven herhalen dat Oekraïne een soeverein land is dat zelf mag beslissen of het zich bij de NAVO wil aansluiten – al is de NAVO helemaal niet van plan het land binnen afzienbare termijn toe te laten. Een Russisch dictaat om NAVO-troepen terug te trekken uit Polen of de Baltische staten, tegen de zin van die landen zelf, is evenmin acceptabel.

Amerika zal geen oorlog om Oekraïne voeren, aldus president Biden, maar wel “beslissend” antwoorden op een Russische inval. Zijn Europese bondgenoten zeggen eensgezind dat een Russische invasie “gigantische consequenties” zal hebben. Welke dat zijn, is onduidelijk. In de media wordt gespeculeerd over zware sancties, zoals het niet openen van de omstreden gaspijplijn Nord Stream 2 of de uitsluiting van Rusland van Swift, het systeem dat het internationale betalingsverkeer tussen banken regelt.

“De uitgangspunten voor de onderhandelingen zijn niet erg hoopgevend”, zegt Dick Zandee, veiligheidsexpert van Instituut Clingendael. “Het Russische pakket aan eisen is volstrekt irreëel, en dat weet het Kremlin ook. Het is heel riskant om zo hoog van toren te blazen in je onderhandelingsstrategie.”

Nieuw Jalta

Rusland stuurt al geruime tijd aan op een nieuwe veiligheidsorde in Europa. Analisten spreken van een ‘Nieuw Jalta’ of ‘Jalta 2.0’, verwijzend naar de conferentie in februari 1945 waarop Europa werd verdeeld in invloedssferen. Destijds namen Groot-Brittannië en de Verenigde Staten genoegen met de heerschappij van de toenmalige Sovjet-Unie over Oost-Europa. Veel keus hadden ze ook niet: het Rode Leger bezette de regio. Sovjetleider Stalin beloofde de Britse premier Churchill weliswaar dat hij vrije verkiezingen zou toestaan, maar zei tegen zijn eigen minister van Buitenlandse Zaken Molotov: “Maak je geen zorgen, we regelen het later op onze eigen manier.”

Met de val van de Muur in 1989 kwam een einde aan de wereld van Jalta. Stukje bij beetje verloor Rusland zijn invloedssfeer. Niet door westerse agressie, maar door de geringe aantrekkingskracht van zijn autocratische, heerszuchtige model. Oost-Europa koos voor het Westen, Oekraïne en Georgië zochten toenadering. In Wit-Rusland en nu in Kazachstan kwamen burgers in opstand tegen een door Rusland gesteunde dictator.

“Een succesvol, welvarend, op het Westen georiënteerd Oekraïne zou inderdaad een verschrikkelijke ideologische bedreiging zijn voor Rusland, als ook voor Wit-Rusland en andere autocratieën in de regio en in de wereld”, schreef de Amerikaanse historicus Anne Applebaum in het tijdschrift The Atlantic. “Het verlies van Oekraïne zou, daarentegen, dictators versterken in Moskou, Minsk en zelfs Peking.”

Poetin wil de dreiging voor zijn regime afwenden door een terugkeer naar ‘Jalta’, naar een Rusland met een eigen invloedssfeer van satellietstaten. “Hij probeert de geschiedenis terug te draaien, maar dat gaat natuurlijk niet. In die rare situatie zitten we nu. Het is een nieuw scharnierpunt”, zegt Clingendael-expert Zandee.

Waar kan het op uitdraaien? Amerikanen en Europeanen willen niet sterven voor Kiev. Maar ze kunnen Oekraïne ook niet uitleveren aan Rusland. “We leven niet meer in de tijd van Jalta”, zei EU-buitenlandchef Josep Borrell deze week bij een bezoek aan Oekraïne. In 2022 is het ondenkbaar dat de grootmachten landen verdelen, aldus Borrell, die overigens vergeefs vroeg om een plaats aan tafel bij de onderhandelingen met Rusland.

De tegenstellingen tussen Rusland en het Westen zijn zo groot dat een vergelijk moeilijk voorstelbaar is. “Ik zie niet meteen een raamwerk voor een akkoord”, zegt Zandee. Misschien is het Kremlin tevreden met een formeel moratorium op uitbreiding van de NAVO voor een langere termijn, opperde Dimitri Trenin van de denktank Carnegie Moscow Center in het tijdschrift Foreign Affairs. Een snelle doorbraak wordt echter niet verwacht. “Als men het eens kan worden over een nieuwe ronde van onderhandelingen, zou dat al heel wat zijn”, schreef de Süddeutsche Zeitung.

Door te praten zal het Westen proberen de spanningen rond Oekraïne te reduceren. Niemand weet wat Poetin wil. Stelt hij zulke extreme eisen omdat hij een voorwendsel voor een oorlog zoekt? Of is het simpelweg bluf?

Net als veel andere experts gelooft Zandee niet in een grootschalige Russische inval in Oekraïne: “Daarvoor is het land veel te groot. Het is allemaal druk opvoeren: hoe ver kunnen we gaan, wat kunnen we eruit halen? Poetin probeert ad hoc dingen voor elkaar te krijgen. Nu gaat het om Oekraïne, straks misschien weer om Moldavië of Georgië. Ik zie geen structurele oplossing omdat de Russische opstelling onverenigbaar is met westerse uitgangspunten. Dat was anders in de Koude Oorlog. Toen hield de Sovjet-Unie zich aan internationale afspraken, over wapenbeheersing en het respecteren van grenzen. Poetin zegt: ik heb lak aan grenzen. Het systeem is niet stabiel meer.”