Het zinnetje van de Top van Boekarest in 2008 dat de NAVO achtervolgt en nu een oorlog rond Oekraïne kan uitlokken
Veroorzaakt een belofte aan Oekraïne uit 2008 meer dan 10 jaar later een oorlog tussen Rusland en Oekraïne, waarin ook de NAVO kan worden meegezogen? In de Roemeense hoofdstad Boekarest, in het bombastische paleis van de voormalige dictator Ceasescu, werd toen vastgelegd dat de voormalige Sovjetrepublieken Oekraïne en Georgië "lid zullen worden" van de NAVO - maar zonder concreet tijdspad. Rusland legt nu de dwingende eis op tafel dat de NAVO die belofte inslikt.
Het was in zekere zin een statement van de NAVO: een top organiseren in een paleis dat bij uitstek symbool kon staan voor communistische bombast en glorie. Roemenië was nog maar vijf jaar lid van de Westerse alliantie, die in snel tempo aan het uitbreiden was naar het oosten. Toegegeven: aan de binnenkant oogde Ceasescu's paleis lang niet zo fris, zoals we daar toen als verslaggevers konden vaststellen. Maar het bladgoud en de gipsen versieringen moesten een macht uitstralen die de NAVO-leiders zich nu, in zekere zin, voor even hadden toegeëigend.
Op de top in 2008 werden nog twee nieuwe lidstaten verwelkomd, Kroatië en Albanië. De Amerikaanse president Bush wou de uitbreiding nog verder forceren: hij wou ook de twee voormalige Sovjetrepublieken Oekraïne en Georgië erbij. En liefst snel.
Vechtende olifanten en een vaag compromis
De Duitse bondskanselier Merkel besefte dat zo'n uitbreiding naar voormalig Sovjetgebied in Moskou uiterst gevoelig zou liggen. Bovendien betekent lidmaatschap van de NAVO dat de alliantie verplicht zal zijn om je land te hulp te schieten als het wordt aangevallen. Weinig Europeanen hadden zin om dat risico te nemen met Georgië en Oekraïne. Toenadering en samenwerking - dat moest allemaal kunnen. Maar hen opnemen in de Verdragsorganisatie leek de West-Europese leiders niet raadzaam.
En Angela Merkel haalde - gedeeltelijk - haar slag thuis. In de slotconclusie stond: "De NAVO verwelkomt de Euro-Atlantische ambities van Oekraïne en Georgië om lid te worden van de NAVO. We zijn vandaag overeengekomen dat deze landen lid zullen worden van de NAVO." Het was een vage toezegging, zonder enige tijdshorizon. Dat was veel minder dan waar Bush op gehoopt had. Maar het was wel een toezegging - en die blijft nog altijd overeind.
Hoe verliep die top in 2008? We duiken in het verleden:
"Er is op die top een geweldig politiek gevecht ontstaan," zegt Jaap de Hoop Scheffer nu in een gesprek met Terzake. "Als olifanten vechten, wordt het gras vertrapt. En als secretaris-generaal ben je dan het gras." De voormalige NAVO-topman vertelde daarenboven dat ook de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Condoleeza Rice en haar collega van defensie Bob Gates de haast van hun president om de NAVO nog verder uit te breiden tot en met Oekraïne en Georgië in feite geen goed idee vonden. Maar Bush stond in die tijd sterk onder invloed van neoconservatieve hardliners voor zijn buitenlands beleid.
Scheuringen en druk
Hoe vaag en weinig concreet de toezegging van lidmaatschap ook was, voor Oekraïne bleef het een engagement waar het zich gretig aan vastklemt. Zeker na de protestacties van 2014 en de machtswissel in Kiev richt het land zich ondubbelzinnig op het Westen. Dat leidde trouwens meteen tot de afscheuring van de Krim en later van de twee "Volksrepublieken" Donetsk en Loegansk in het oosten. Op die twee fronten kreeg Rusland weer voet aan de grond in Oekraïne (en de Krim werd, via een referendum, bij Rusland aangehecht). Die Russische acties versterkten in Kiev alleen maar de ambitie om bij de NAVO aan te sluiten.
Tegelijk deed dat de aarzeling aan Westerse kant alleen maar toenemen, want weinig Europese landen hebben zin om oorlog te voeren over Oekraïne. En ook in de Verenigde Staten is het enthousiasme over Oekraïne intussen sterk bekoeld.
De Russische president Poetin voert nu sinds enkele weken de druk op om de belofte van Boekarest in te slikken. Voor Moskou mag Oekraïne nooit ofte nimmer toetreden tot de NAVO (en Georgië evenmin), en Poetin wil dat op papier. De NAVO van haar kant kan moeilijk terugkomen op dat engagement, op het zinnetje van Boekarest, alleen maar omdat Poetin dat vraagt.
Onverwerkt verleden
De Hoop Scheffer noemt de situatie "zeer ernstig". "Poetin leeft met onverwerkt verleden. Poetin wil in feite zijn rijk terug. Poetin wil terug naar een verdeling van Europa, en een heel nieuwe veiligheidsstructuur waarin grootmachten hun eigen invloedssferen hebben. Daarvoor heeft hij nu een aantal voorstellen gedaan die totaal onaanvaardbaar zijn voor de Europeanen en de Amerikanen. Het pistool staat nu op de slaap van Oekraïne. Hoe dit afloopt, durf ik niet te zeggen."
De NAVO-landen zullen weliswaar weinig geneigd zijn om Oekraïne militair te verdedigen; en juist omdat het land nog géén lid is, zijn ze daar ook niet toe verplicht. Maar de gewezen secretaris-generaal erkent dat een oorlog een eigen dynamiek kan hebben en dat ook andere landen daarin kunnen meegezogen worden.
Hoe ziet Jaap de Hoop Scheffer de toekomst in? Niet bijster rooskleurig, zo blijkt uit het interview in "Terzake":
Er wordt deze week druk onderhandeld over de dreigende crisis - maandag in Genève, woensdag bij de NAVO in Brussel en donderdag in Wenen. Toch ziet de Hoop Scheffer weinig onderhandelingsmarge. Poetins eisen zijn onaanvaardbaar voor het Westen, en volgens de voormalige NAVO-topman weet Poetin dat zelf ook wel. "Juist daarom ben ik bezorgd. Als je als Russen voorstellen presenteert waarvan je heel goed weet in het Kremlin dat ze totaal onaanvaardbaar en niet onderhandelbaar zijn, dan klim je wel erg hoog in de ladder. Dan zal ook Poetin op een bepaald moment een paar sporten lager moeten op de ladder om die spanning weg te nemen."
De vraag is hoe Poetin van de ladder kan klimmen zonder gezichtsverlies. Sinds het einde van de Koude Oorlog is de spanning met Rusland zelden in die mate toegenomen of klonken beleidsmensen en veiligheidsdeskundigen zo bezorgd.