Parken en groen in plaats van gasthuis: ontwerpers hebben grote plannen met Stuivenbergsite in Antwerpen-Noord

Het Plan Stuivenberg, zo genoemd door de stad en het district door bouwheer AG Vespa en door het Ziekenhuis Netwerk Antwerpen (ZNA), is zeer omvangrijk en zal pas in de jaren 2030 zijn afgerond. “Maar we willen al snel laten zien dat het ons menens is wat het uitgangspunt betreft”, zegt schepen Annick De Ridder van Stadsontwikkeling: “We willen niet alleen erg zichtbare ingrepen doen, zoals bijvoorbeeld de Kaaien of het Groen Kwartier of het Lobroekdok in Merksem, we willen ook iets teruggeven aan de gemeenschap. Daarom zetten we de tuinen ook open voor het publiek.”

“En dat kan al in een eerste fase”, voegt schepen voor Wonen en Groen Els van Doesburg toe. “Na de afbraak van de overtollige gebouwen aan de kant van de Pesthofstraat ontstaat er een open ruimte die we al kunnen vergroenen. Met een gevarieerde vormen- en kleurenmix van bomen en struiken willen we ervoor zorgen dat de tuin niet alleen in lente en herfst, maar het hele jaar door groen blijft en een plezier is om in rond te wandelen. Als Covid ons iets heeft geleerd, is dat het belang van groene ruimten. En die zijn in deze wijk onvoldoende aanwezig.”

Muren weg

Dat wil ook zeggen dat de hele site een andere aanblik zal krijgen. Nu lijkt het hier en daar op een ommuurde vesting. Zonder muren is de toegankelijkheid van het terrein van ver zichtbaar.

Hekken rond het terrein zijn wel onvermijdelijk omdat de stad het park ’s avonds wil afsluiten en omdat een deel van het ziekenhuis nog op de oude site blijft. Zo blijft het ZNA Psychiatrisch Ziekenhuis op dezelfde locatie. En er komt ruimte voor de opleiding BH05-verpleegkunde (graduaatsopleidingen van het hoger beroepsonderwijs). Ook het Zorglab van het Stedelijk Onderwijs krijgt er onderdak naast ruimte voor jeugdwerking, een kinderdagverblijf, een sociale tandartspraktijk en het Huis van het Kind (Kind en Gezin).

Kijken we verder dan 2023, dan zal de originele site van het Stuivenbergcomplex weer zichtbaar worden. De letterlijk grijze gebouwen die dienden om de oorspronkelijke ronde paviljoenen met elkaar te verbinden, zullen verdwijnen. Ook de bijgebouwtjes die als halve maantjes tegen de ronde paviljoenen zijn gebouwd, worden gesloopt.

In het huidige ziekenhuis zijn alle gebouwen met elkaar verbonden door een lange gang. Maar toen het complex werd gebouwd, stonden alle ronde paviljoenen los van elkaar. Die werden met elkaar verbonden door buitengangen in open lucht. “Het ontwerpteam wil dat opnieuw realiseren door middel van een langgerekt overdekt terras, dat toegang geeft tot de gebouwen”, aldus schepen Els van Doesburg. “Tegelijk biedt deze rue exterieure, zoals de ontwerpers het noemen, beschutting tegen regen of hitte. Een gelijkaardige gaanderij zie je ook in het Groen Kwartier.”

“Daar zie je letterlijk straten in het kwartier. Hier zullen we aanpalende straten ook aanpakken: de Boerhaavestraat, de Lange Beeldekensstraat en de Pesthofstraat worden van gevel tot gevel aangepakt”, besluit schepen Annick De Ridder. “De renovatie van de Pothoekstraat wordt afgestemd op de ingang van het Psychiatrisch Ziekenhuis.”

Wie realiseert dat?

Voor de herontwikkeling van de Stuivenbergsite is een Vlaams-Nederlands, multidisciplinair team aangesteld van architecten en tuin- en landschapsarchitecten. Bovenbouw Architecten uit Antwerpen en Korteknie Stuhlmacher Architecten uit Rotterdam hebben veel ervaring in de herbestemming van monumentale gebouwen. BOOM Landscape uit Amsterdam is gespecialiseerd in stedenbouw, tuin- en landschapsontwerpen en de inrichting van buitenruimtes. Architectenbureau Sabine Okkerse uit Oudenaarde is ervaren in erfgoed en restauratie.

Geschiedenis

Het ziekenhuis Stuivenberg is nog niet beschermd, maar sinds 2019 is de site, die meer dan vijf hectare bestrijkt (52.049m²), vastgesteld als waardevol bouwkundig erfgoed.

Dat unieke ontwerp uit 1872-1873 kwam van architect François Baeckelmans. Het nieuwe ziekenhuis werd gebouwd omdat de capaciteit van het Sint-Elisabethgasthuis in de Lange Gasthuisstraat al jaren niet meer volstond. Baeckelmans’ keuze voor ronde ziekenpaviljoenen met het oog op isolatie, hygiëne en efficiëntie van de zorg, was volstrekt uniek.

Het Stuivenberggasthuis werd op maandag 6 oktober 1884 plechtig ingehuldigd, en de eerste patiënt aanvaard op 2 januari 1885. Tot de Eerste Wereldoorlog kreeg het ziekenhuis al een extra operatiezaal en drie nieuwe ziekenzalen. De belangrijkste uitbreiding was het Bewaarhuis voor Geesteszieken, met een mannen-, een vrouwen- en een afzonderingspaviljoen. Daarna volgden onder meer twee TBC-paviljoenen. Tussen de twee oorlogen kwam er nog een gebouw voor de ontsmettingsdienst bij.

Tussen 1946 en 1955 werd een aantal gebouwen gesloopt voor de bouw van de Beroepsschool voor Ziekenverpleging. Tussen 1979 en 1992 werd gebouwd aan het vernieuwde Algemeen Ziekenhuis Stuivenberg, plus een nieuwbouw voor de psychiatrie.

Het Stuivenberggasthuis was met zijn centrale dienstgebouwen en acht radiaal ingeplante, door tuinen omringde, ronde ziekenpaviljoenen, een vooruitstrevend model voor de 19de-eeuwse ziekenhuisbouw. In de ronde ziekenzalen werden straalsgewijs twintig bedden geplaatst.

Door de ingrijpende wijzigingen tussen 1951 en 1992, verdwenen veel oorspronkelijke gebouwen. Het hoofdgebouw met flankerende ambtswoningen, het keuken- en apotheekgebouw zijn bewaard, met latere uitbreidingen. Van de acht ziekenpaviljoenen is enkel het ronde hoofdgebouw met de ziekenzalen intact.