‘Met onze open democratie worden we een bedreigde diersoort. Het is eten of gegeten worden’

Of er oorlog tussen Rusland en Oekraïne komt, durven UGent-professor Sven Biscop en zijn VUB-collega Jonathan Holslag niet voorspellen. Waar de in internationale politiek beslagen experts wel vrij zeker van zijn, is dat Vladimir Poetin het strijdtoneel niet met lege handen zal verlaten. “Met zijn eisen zet hij hoog in”, zegt Sven Biscop. “Het is onwaarschijnlijk dat hij met niets tevreden zal zijn.”

“Poetin heeft een hele waslijst”, vult Jonathan Holslag aan. “Zo wil hij niet dat Oekraïne NAVO-lid wordt, maar ook dat de NAVO schriftelijk garandeert dat ze nooit verder zal uitbreiden. Daarnaast eist hij beperkingen op de militaire inzet in Oost-Europa en de hervatting van gesprekken over wapenbeheersing in Europa. Niet alles op zijn lijstje is oninteressant.”

Biscop: “Het zou best kunnen dat Poetin níet op zoek is naar een stabiele regeling, maar streeft naar een zekere instabiliteit.”

Omdat hij in de chaos heer en meester is?

Biscop: “Omdat hij van zodra hij een compromis over Oekraïne sluit, hij het op de Krim na kwijt is. Als de situatie instabiel blijft, wint hij Oekraïne ook niet terug, maar is hij er wel zeker van dat het land zich nergens bij kan aansluiten. Dat levert hem dan waarschijnlijk economische sancties op, maar die deden na de inval in 2014 Rusland ook niet zoveel pijn. Met permanente instabiliteit kan Poetin makkelijk de druk opvoeren telkens wanneer hij dat nodig acht.”

Holslag: “Het Westen streefde altijd stabiliteit na, met een veilig Europa in een vredevolle wereld. De Russen hebben andere ambities: ze willen een invloedssfeer. Met zijn strategie van instabiliteit zaait Poetin verdeeldheid in het Westen. Nu blijkt ook dat het voor de NAVO heel moeilijk is om één front te vormen.”

De NAVO wacht bang af wat komen gaat?

Holslag: “Ik denk niet de organisatie in zijn geheel bang is, maar bij sommige leden zit de schrik er diep in, zoals bij Polen en de Baltische staten. Een interventie in het voor hen dichtbije Oekraïne heeft onvermijdelijk gevolgen. Het wantrouwen tussen West en Oost-Europa wordt alleen maar groter. Ik ben benieuwd of dit nu de aanleiding is om werk te maken van een meer gezamenlijk Europees optreden, of dat de verdeeldheid nóg zal toenemen.”

Biscop: “Als er in Europa economisch iets geregeld moet worden, moet je bij de Europese Commissie zijn. Maar als het over defensie of diplomatie gaat, is er geen Europees politiek aanspreekpunt. De EU komt er dus bij dit dreigende conflict niet echt aan te pas. De vorige crisis rond Oekraïne in 2014 kwam er omdat dat land toenadering zocht tot de EU. Die ging daarop in en bood Oekraïne een vrijhandelszone aan. Het zou best kunnen dat Poetin dat toen als een veel grotere bedreiging zag dan de NAVO nu. Want wat hij zeker niet wil, is dat zijn burgers geïnteresseerd raken in het EU-maatschappijmodel.”

Missen we Angela Merkel die in eerdere Russisch-Oekraïense crisismomenten achter de schermen bemiddelde?

Holslag: “Ik denk niet dat de afwezigheid van Merkel zo’n groot verschil maakt. Die Grünen stellen zich in de nieuwe Duitse regering iets kritischer op, maar al bij al gaat Berlijn als vanouds de confrontatie uit de weg. Al ben ik wel benieuwd of die nieuwe regering intern tot een vergelijk kan komen over hoe ze zich tegenover Rusland best gedraagt als de toestand uit de hand loopt. Want er is dat grote symbooldossier Nord Stream 2: zal de Duitse regering bereid zijn om die tweede gaspijplijn van Rusland naar Duitsland op te schorten?”

De vroegere SPD-kanselier Gerhard Schröder is de bezieler van Nord Stream en is nu voorzitter van de raad van toezicht van het Russische oliebedrijf Rosneft. Hij eet uit de hand van Poetin?

Holslag: “Hij is niet de enige binnen regeringspartij SPD. De pragmatische koers tegenover Rusland zit in die partij ingebakken. Bij Die Grünen is dat toch anders. De ontmoeting een paar dagen geleden tussen de groene Duitse minister van Buitenlandse zaken Annalena Baerbock en haar Russische ambtsgenoot Sergei Lavrov, vond ik interessant. Zij probeerde onder andere het accent op de mensenrechten te leggen, maar laveerde toch om de mogelijke gevolgen van de kwestie Oekraïne heen. Ik vermoed daarom dat de Duitse regering er nog niet uit is hoe ze best reageert. De Russen weten dat.”

De Amerikaanse president Joe Biden lijkt ervan uit te gaan dat die Russische invasie in Oekraïne er komt.

Biscop: “Het is moeilijk te beoordelen hoe bewust hij die uitspraak deed. Het is niet de eerste keer dat Biden iets zegt dat nadien gecorrigeerd moet worden. Al houden de Amerikanen natuurlijk écht wel rekening met het scenario van een invasie. Toch voel je dat deze crisis voor hen geen prioriteit is, want die ligt in Azië. De spanningen tussen Rusland en Oekraïne komen nu zeer ongelegen. Ze hebben liefst een stabiel Europa, zodat ze zich volledig op Azië kunnen focussen.

“Europa zelf leeft in verdeeldheid, terwijl veel Europese landen kijken naar de Verenigde Staten als reddende engel. Alleen beschouwen de VS ons al tien jaar als secundair theater. De Franse president Emmanuel Macron riep op tot één Europese visie. Objectief gezien heeft hij volkomen gelijk, want Europa moet er zich op voorbereiden dat het steeds meer voor zijn eigen afschrikking zal moeten instaan.”

Holslag: “Nu er in Europa een ernstige dreiging is, liet de Amerikaanse regering verstaan dat de opties beperkt zijn: ‘We willen niet verdergaan dan economische maatregelen.’ Dit is inderdaad hét moment voor Europa om te tonen dat het zelf een vaste koers kan uitzetten. Alleen vrees ik dat een gebrek aan leiderschap en solidariteit stokken in de wielen steekt.”

Een invasie in Oekraïne wordt sowieso ‘beperkt’?

Holslag: “Poetin zal het land niet proberen annexeren of bezetten. Het wordt eerder een kortstondige, vernederende operatie. Europa zou toch minstens de militaire capaciteit moeten hebben om de Oost-Europese landen aan de buitengrens te hulp te kunnen schieten. Maar dat militaire vermogen om de Russen af te schrikken en tot andere gedachten te brengen, is er niet. Zo hebben wij geen langeafstandswapens die het evenwicht met het Russische raketarsenaal herstellen. Dat is een zéér groot probleem.”

Europa moet dringend investeren in gezamenlijke defensie?

Biscop: “Defensie-inspanningen moeten veel meer in elkaar geschoven worden. Dat is niet hetzelfde als de creatie van één Europees leger, maar wil zeggen dat de legers van alle EU-lidstaten onderdeel worden van een gecoördineerde krijgsmacht. We hebben nu inderdaad geen raketten om ons te beschermen: er zitten grote gaten in onze afweer.”

Holslag: “Europa werd de voorbije dertig jaar lui omdat het altijd rekende op Amerika. We gaven soms giftig commentaar, maar liepen hen toch als een dartele kleuterklas achterna. Door de almacht van de VS verloren veel Europese hoofdsteden het vermogen om zelf strategisch na te denken.”

Veranderde dat niet nadat Amerika zich onder de vorige president Donald Trump op zichzelf terugplooide?

Holslag: “Niet genoeg. Een aantal Europese landen leverden inspanningen op het vlak van defensie, zoals Nederland. Maar ons land, bijvoorbeeld, bleef achterophinken. Natuurlijk worstelen we met budgettaire problemen, maar dé vraag is: wat vinden we prioritair? Het is hoog tijd om te bepalen wat wij als samenleving van levensbelang vinden. Ik vind dat er dan niet gekozen moet worden tussen soldaten, scholen of hospitaalbedden. Ze zijn alle drie vitaal en daarom moeten we in alle drie investeren, in plaats van in luxe. Want we evolueren razendsnel naar een wereld waarin we met onze open democratie een bedreigde diersoort worden. Het is eten of gegeten worden.”

Biscop: “Eind vorig jaar nam onze regering voor het eerst een nationale veiligheidsstrategie aan, waarin ze onze vitale belangen, bedreigingen en acties oplijst. Ik vind dat best een belangrijke stap, want zo verplichten we onszelf tot strategisch denken en handelen. Ik ben niet zo pessimistisch over de EU: daar wordt wel degelijk nagedacht over wat van levensbelang is. We vinden dat we dichter bij de VS aanleunen dan bij andere machtsblokken en zijn tezelfdertijd bereid om met China en Rusland samen te werken als belangen samenvallen. De EU noemt China niet voor niets: ‘Partner, concurrent en rivaal’. We willen samenwerken waar het kan en terugduwen als het moet. Alleen reageren we inderdaad nogal schuchter als een grootmacht zoals nu de confrontatie zoekt. Het valt ons dan moeilijk om resoluut te reageren. Dat hoeft niet noodzakelijk militair te zijn, maar kan ook met economische maatregelen. In het geval van een cyberaanval zelfs met een tegenaanval.”

Riskeren we dan geen escalatie?

Biscop: “Integendeel. Op zo’n cyberaanval wordt nu amper gereageerd, hooguit volgt er een diplomatieke verklaring. Wat houdt een agressor dan tegen om nóg verder te gaan?”