Filosoof Johan Braeckman: ‘Antivaxers overhalen kan alleen als je hen waardering en warmte geeft’

‘Wat ik erg graag doe is discussiëren met zevenjarigen”, zegt Johan Braeckman (UGent). De scepticus gespecialiseerd in de evolutietheorie schroefde zijn activiteiten als hoogleraar terug om meer te lezen, te schrijven en lezingen te geven, onder andere over luiheid. Een gesprek met hem is een verkwikkende rit die ons als vanzelf van bij Aristoteles en Darwin tot bij fotosynthese en de coronaperikelen brengt.

Maar dat u ook met zevenjarigen debatteerde, was niet bekend.

(lacht) “Soms geef ik voor de klas van een bevriende onderwijzeres een les ‘kritisch denken’. Dan toon ik een gefotoshopte foto van pakweg een ufo op de markt hier in Wetteren. Is dat echt? De foto toont het toch? Maar hoe zeker is dat? Eén vuistregel voor kritisch denken is dat buitengewone claims buitengewone bewijzen vergen. De kinderen leren dan dat die ufo-foto een buitengewone claim over de werkelijkheid maakt en veel te licht weegt als bewijs voor buitenaardse wezens. Het is heerlijk om hen te zien discussiëren en inzicht te verwerven. Jammer dat kritisch leren denken geen echt vak is.

“Onderwijsmensen werpen op dat het in alle vakken zit. Maar kennis doorgeven is niet hetzelfde als iemand kritisch leren denken. Dat verwerf je pas door te leren hoe het komt dat we zo makkelijk valse verbanden zien en denkfouten maken, hoe je bronnen kunt checken, hoe je waarschijnlijkheid inschat. Ook fouten uit de geschiedenis van de wetenschap leren ons veel.”

Maakt de desinformatie-lawine van vandaag de nood aan kritisch denken nog groter?

“Ik ben minder alarmistisch dan sommigen over de sociale media. Er circuleert op internet veel fake news, maar je vindt er ook erg veel kwalitatieve informatie. De alarmisten hebben het nooit over zichzelf. Het zijn steevast anderen die niet slim genoeg zijn en voor fake news vallen. 

“Maar je moet mensen niet onderschatten. Het klopt dat slecht en fake news zich sneller verspreidt, want ons brein is gericht op gevaar, sensatie, ziekte. Maar de meesten kunnen wel degelijk zin van onzin onderscheiden wanneer ze enkele basisinzichten aangeleerd hebben. Vandaar mijn pleidooi om al vroeg te starten met lessen kritisch denken.”

Hoe kijkt u naar de coronasceptici?

“Vaccinatie bestaat ruim tweehonderd jaar. Het verzet is even oud. Complottheorieën zijn evenmin nieuw. Ik correspondeer met een complotdenker die zelfs het bestaan van het virus ontkent en vorig jaar heb ik een zestiger uit de buurt die geen vaccin wilde, staan bezweren dat hij zich moest laten prikken. Recent vernam ik dat hij aan de gevolgen van covid is gestorven.”

Zelfs u, gespecialiseerd in kritisch denken, kon hem niet op andere gedachten brengen?

“Helaas. Maar we weten uit onderzoek dat je iemand die sterk geradicaliseerd is maar moeilijk uit de fuik krijgt. Enkel feiten en cijfers serveren werkt niet. Die mensen investeerden zoveel in hun overtuiging dat ermee in discussie gaan hen nog dieper in hun loopgracht duwt. Complotdenkers en antivaxers hebben ook op alles een antwoord. Het zijn vaak slimme mensen, die ingenieuze argumenten bedenken om hun opvattingen te rationaliseren. 

“Als hen op andere gedachten brengen al lukt, kost het veel tijd en geduld, zo tonen ervaringen met ex-sekteleden. En deze mensen voelen zich vaak miskend. Het gaat veel minder om hun overtuigingen, die soms vol tegenstrijdigheden zitten, maar om de warmte en erkenning die ze bij elkaar vinden, het gezamenlijk front tegen al dan niet ingebeelde vijanden, en het narratief, zoals dat tegenwoordig heet. Alleen als je hen ernstig neemt en hun ook die genegenheid en waardering biedt, is er enige kans op slagen.”

Sommigen vrezen dat wantrouwen in de ­wetenschap nu toeneemt omdat iedereen ziet hoe snel inzichten veranderen.

“Ik deel die opvatting niet. Het is juist goed dat het brede publiek ziet dat wetenschap mensenwerk is. Het wordt zo moeilijker om de wetenschap ervan te beschuldigen dat ze vorige week nog dit zei en nu weer dat. Wetenschap draait bij uitstek rond voortschrijdend inzicht. Dat we dit nu beter dan ooit zien, neemt wind uit de zeilen van wie complotten vermoedt of wetenschappers dogmatisme verwijt.”

Veel coronasceptici doen eigen opzoekwerk en zeggen: denk zelf na. Wat is daar mis mee?

“Als je de wetenschap van tafel veegt maar wel één of twee figuren op YouTube kritiekloos volgt, schort er toch iets aan je invulling van kritisch denken.”

Bent u het eens met de kritiek dat we in een virocratie leven?

“Neen. De virologen worden zeker niet altijd gevolgd. Soms is dat jammer, soms niet. We moeten waar mogelijk en relevant naar hen luisteren, maar de democratie moet altijd het laatste woord krijgen. Want ook experts kunnen zich vergissen. 

“In mijn boek met Dirk Verhofstadt over menselijkheid geef ik het voorbeeld van de briljante natuurkundige John von Neumann die de Amerikaanse overheid adviseerde om de Sovjet-Unie naar het stenen tijdperk te bombarderen met kernwapens. Een democratie die niet luistert naar experts zal snel ontsporen, een die op hen blindvaart ook. Politici moeten tegen experts kunnen ingaan. Dat zorgt soms voor geblunder, maar dat is de prijs die we betalen voor de democratie.”

U werd zelf aangeklaagd door de vzw ­Viruswaanzin voor laster en eerroof. Hebt u daar iets uit geleerd?

“Dat zulke groeperingen een vreemde opvatting hebben over de vrijheid van meningsuiting. Zij mogen zonder enige relevante kennis om het even wat zeggen over corona, maar als ik uitleg dat zij geen deel uitmaken van het wetenschappelijk debat, klagen ze me aan voor laster. Dat zijn twee maten en twee gewichten. Ik heb dat proces overigens vlot gewonnen.”

Tast de veroordeling van plastisch chirurg Jeff Hoeyberghs voor seksistische praat de vrijheid van meningsuiting aan?

“De rechter heeft correct de wet toegepast, dat staat niet ter discussie. En Hoeyberghs deed uitspraken die je als aanzetten tot geweld kunt zien, wat zowel een juridische als morele grens is. Maar voorts doen we er volgens mij goed aan om de vrijheid van meningsuiting zo ruim mogelijk te interpreteren. 

“Uitspraken mogen dom en kwetsend zijn. Als we er te snel aanstoot aan nemen, leidt dat tot een wildgroei aan rechtszaken, tot meer maatschappelijke polarisatie, en te veel media-aandacht voor en martelaarschap van de beklaagden. We reageren beter intellectueel in plaats van juridisch, en met humor. Dat is niet zo moeilijk wat Hoeyberghs betreft.”

Maar wat met woorden begint, kan naar ­daden afglijden.

“Dat moeten we zeker serieus nemen. In de aanloop naar de Holocaust en de genocide in Rwanda liep het ook zo. Als je ziet dat een groep systematisch vernederd en ontmenselijkt wordt, moet je uiteraard ingrijpen. Maar dat is niet hetzelfde als een individu een celstraf opleggen voor dwaze of scheve praat. Wie gaat bepalen wat je wel en niet mag zeggen? Dan dreigt een hellend vlak. We trachten er beter voor te zorgen dat kwetsende onzin maatschappelijk steeds minder aanvaard wordt en dat wie ze uitkraamt geen gehoor krijgt.”

In het boek Fascinerend leven, waarin u met collega’s de geschiedenis van de biologie schetst, staat dat het debat over wat ­aangeboren is en wat het resultaat is van ­opvoeding en omgeving verdwijnt. Hoezo?

“Wetenschappelijk is het al lang achterhaald. Toch leeft nog altijd het misverstand dat wat aangeboren is onveranderlijk vastligt, terwijl het aangeleerde kneedbaar zou zijn. Maar de tegenstelling van in beton gegoten ‘nature’ en veranderlijke ‘nurture’, is vals. De relevante vraag is: wat voor ‘nurture’ doet al het goede uit onze ‘nature’ zo positief mogelijk tot zijn recht komen? Je kunt van je kinderen xenofoben maken, want dat zit in onze natuurlijke psychologie, maar je kunt ze ook tot solidaire humanisten opvoeden.”

Een heet hangijzer is de vraag of ­eigenschappen die onder invloed van de ­omgeving veranderen, erfelijk zijn. Zal een van nature slank iemand die zwaar wordt door een levenslange frietverslaving ­volslanke of slanke kinderen krijgen?

“Dat is de epigenetica, die onderzoekt hoe verworven eigenschappen voor een stuk toch erfelijk kunnen worden doorgegeven. Jean-Baptiste de Lamarck, de eigenlijke grondlegger van de evolutietheorie, is verkeerdelijk de geschiedenis ingegaan als degene die dat idee lanceerde en fout zat. Maar, zoals ik in Fascinerend leven uitleg, klopt dat niet. Al in de oudheid dachten wetenschappers dat wie te veel eet zwaarlijvige kinderen kan krijgen. Ook Darwin dacht nog in die zin.

“Maar August Weismann, de belangrijkste bioloog van de 19de eeuw na Darwin, toonde aan dat dat fout was. Hij sneed de staart af van honderden muizen en stelde telkens weer vast dat hun jongen wel weer gewoon een lange staart hadden. De epigenetica stelt dat nu weer in vraag, omdat er aanwijzingen zouden zijn dat bijvoorbeeld stress en levensstijl niet alleen jouw gezondheid maar ook die van je kinderen impacteert.”

Dat moet spectaculair zijn voor een Darwin-fan zoals u.

“Inderdaad, maar tot nu toe ben ik niet zo onder de indruk van de bewijzen. Een veel geciteerd voorbeeld is dat de kinderen van Nederlandse vrouwen die in de Tweede Wereldoorlog de hongerwinter doormaakten genetische veranderingen erfden waardoor zij meer problemen hebben met te hoge cholesterol en overgewicht. Maar het valt op dat we vooral altijd dat verhaal horen. Zeer recent verscheen opnieuw onderzoek dat de realiteit van verworden eigenschappen die erfelijk zijn, zou aantonen. Maar het lijkt me veilig om voorlopig nog niet te besluiten dat we een kernopvatting van de moderne evolutietheorie fundamenteel moeten herzien. Al kunnen we het natuurlijk niet uitsluiten.”

Waarom is de biologie, zoals u schrijft, de wetenschap van de 21ste eeuw? 

“De fysica was de wetenschap van de 20ste eeuw, waarbij we in geen tijd van Einsteins relativiteitstheorie bij kernwapens uitkwamen. Denk ook aan de kwantumtheorie, ruimtereizen en de computerrevolutie. De biologie evolueerde trager omdat wetmatigheden aantonen lastiger bleek. Maar haar grondslagen werden al in de oudheid gelegd, door Aristoteles. In Fascinerend leven illustreren we aan de hand van sleutelfiguren hoe met vallen en opstaan vooruitgang is geboekt. 

“Sommigen waren erg belangrijk maar blijven onbekend, zoals de 18de-eeuwse Jan Ingenhousz, die de fotosynthese ontdekte. Onwaarschijnlijk dat vrijwel niemand hem kent, want zonder fotosynthese gebeurt hier niets. Vandaag zijn biologen aan het ontdekken hoe ze fotosynthese nog efficiënter kunnen maken door er op in te grijpen. De biologie zit sinds de jaren 1950 dan ook in een enorme stroomversnelling, met grote impact op onze levens. De eerste orgaantransplantatie was in de jaren 50 en de eerste harttransplantatie in de jaren 60. Nu is dat dagelijkse kost. 

“En er is nog veel meer spectaculairs op komst, zoals neuromodulatie, waarbij je met elektroden bepaalde hersenfuncties beïnvloedt, wat kan ­helpen bij depressie en parkinson. Het is geen ­sciencefiction meer dat we met onze hersenen de computer aansturen. Wat er ook zit aan te komen, is bij ziekte cellen uit het lichaam halen, hun DNA bewerken en ze dan terugplaatsen. Dat is allemaal in één mensenleven gerealiseerd. James Watson (samen met wijlen Francis Crick de ontdekker van de DNA-structuur, red.), die nog leeft, heeft dit allemaal vanaf de eerste rij mee beleefd.”

Typisch voor onze soort is ­inderdaad dat wij technologisch erg snel evolueerden van vuistbijlen maken naar spitstechnologie, en van nul besef over microben naar technieken om DNA te bewerken. Die enorme sprongen jagen sommigen schrik aan. Hebt u daar begrip voor?

“Jazeker. De geschiedenis van de biologie leert dat ze de wetenschap bij uitstek is die erg verweven is met onze opvattingen over mens en maatschappij. Darwin toont dat we van aapachtigen afstammen. Jane Goodall toonde dat ook chimpansees vormen van technologie kennen en wij daarin niet uniek zijn. Nu kan de biotechnologie ingrijpen op ons DNA en onze hersenen, en is stamceltherapie mogelijk. 

“Altijd al en nu opnieuw leiden biologische inzichten en doorbraken tot ideologisch en politiek getinte debatten. Bovendien wordt biologische kennis nu steeds complexer. De Nobelprijzen voor individuele wetenschappers zijn in feite achterhaald. Die complexiteit maakt het voor de leek steeds moeilijker om de biologie te begrijpen, terwijl ze erg verregaand kan ingrijpen op onze levens. Het is niet vreemd dat dat angst kan oproepen.”

Waarom zijn Nobelprijzen voor ­wetenschappen achterhaald? 

“In ons boek zie je hoe onderzoekers sinds de oudheid, voortbordurend op werk van anderen, doorgaans eigenhandig met doorbraken kwamen. Nu is dat niet meer mogelijk. Jennifer Doudna en Emmanuelle Charpentier kregen in 2020 de Nobelprijs Chemie voor de CRISPR-Cas-techniek, maar eigenlijk is dat het werk van honderden mensen. 

“Kijk naar wetenschappelijke publicaties in de biochemie en de biologie. Daar staan altijd tientallen tot zelfs honderden namen op. Iedereen bestudeert nu onderdelen van onderdelen van het zeer ingewikkelde geheel. De mogelijkheden zijn erg groot, maar tegelijkertijd is bescheidenheid gepast omdat wetenschappers zich steeds meer bewust zijn van de enorme biochemische complexiteit van levende organismen.”

Hoe gaan we best om met angst voor ­pakweg de duizelingwekkende doorbraken in onder andere de genetica? 

“Angst spruit vaak voort uit onbegrip. Genetische manipulatie bijvoorbeeld klinkt schrikwekkend, tot je leert wat het in feite is. Ook hier is het interessant om naar de geschiedenis te kijken. Want dan leer je dat de angsten voor nieuwe ontdekkingen vaak onterecht bleken. 

“Ik zeg zeker niet: doe maar, we lossen de problemen wel op als ze zich voordoen. Je moet altijd het voorzichtigheidsprincipe toepassen, maar niet zo hardnekkig dat het de vooruitgang afremt. Zo was er tegen vaccins erg veel weerstand maar ze hebben miljoenen levens gered.”

Met al onze snelle vooruitgang gaat het hier wel naar de haaien. Moeten we als soort ‘beter onze plaats kennen’?

“Ik vind dat misplaatste retoriek. ‘Het virus is de natuur die terugslaat’, hoor je dan. Dat is absurd. De natuur is geen persoon die wraak wil nemen. Ja, we maken fouten en de pandemie toont dat we kwetsbaar zijn. Maar we kunnen onze fouten corrigeren. Zo zijn we al veel minder gewelddadig, arm, ongeletterd en ondervoed net dankzij vooruitgang in de wetenschappen, hygiëne, de mensenrechten, democratisering, toegang tot onderwijs. Daardoor kunnen we ook minder bezorgd zijn dan veertig jaar geleden over de bevolkingsgroei. Die neemt af dankzij vooruitgang.”

Om de klimaatcrisis te bedwingen is toch veel sneller veel meer nodig?

“Inderdaad, daarover ben ik een stuk minder optimistisch. Maar niet fatalistisch: er is technologisch al veel mogelijk en de mentaliteit verandert snel. Kijk naar de ontwikkeling van alternatieve mobiliteit en naar hoe we nu nadenken over voedsel, wonen en energie. Maar ik steun de klimatologen en klimaatactivisten in hun opvatting dat we nog sneller veel meer moeten doen.”

SARS-CoV-2 toont hoe een onooglijk stukje biologie onze levens op hun kop kan zetten, ook al weten we sinds Antoni Van Leeuwenhoek, die in de 17de eeuw verbaasd ontdekte dat regenwater vol ‘beestjes’ zit, en sinds Louis Pasteur, die toonde dat die ons ziek kunnen maken, wat micro-organismen ­kunnen aanrichten. Denkt u dat we ons door deze crisis meer verbonden zullen voelen met de natuur? 

“Ik denk niet dat mensen zo redeneren, al wil ik wachten met grote conclusies tot er meer onderzoek is gebeurd naar de impact van de pandemie op ons leven en denken. Mogelijk vatten we nu meer dan ooit dat wij ondanks alle wetenschap en moderne technologie toch hard getroffen kunnen worden. Deze pandemie is voor een deel een prijs die we betalen voor onze levenswijze. In het verleden zijn ziektes ook via handelsroutes verspreid. Zo is de pest via de zijderoute vanuit Azië in Europa geraakt, en daarna weer terug. Maar door onze nog veel betere mobiliteit nu kan een virus tegen een ongeziene snelheid wereldreizen maken. 

“Het was naïef om te denken dat dit ons nooit meer zou overkomen. De door complotdenkers verguisde Bill Gates waarschuwde hier al voor in 2015 en epidemiologen al decennia geleden. Als er iets te leren valt over onze relatie met andere soorten, is het dat wij allerlei ziektes van dieren krijgen. Dat risico is veel groter geworden sinds we tienduizend jaar geleden intens zijn gaan samenleven met runderen, varkens, ganzen en andere dieren. Die dieren domesticeren, dat hadden we niet mogen doen. Maar goed, daarvoor is het nu te laat.” (lacht)

U verdiept zich in uw zoektocht naar wat menselijkheid is ook in religie. Wat zegt u aan wie roept dat wetenschap ‘de nieuwe religie is’?

“Dat dat nonsens is. Religie gaat over geloof en dat is opvattingen aanvaarden waarvoor geen goede argumenten zijn. Wetenschap tracht met welbepaalde methodes te achterhalen hoe de feiten in elkaar zitten. Religie heeft ook dogmatische kenmerken, terwijl ook de collega’s van een Nobelprijswinnaar hem of haar snel terugfluiten als hij of zij iets beweert dat niet klopt. Dat zie ik de bisschoppen niet doen wanneer de paus iets dubieus zegt. Religie tracht aan gelovigen zingeving en betekenis te bieden. Wetenschap is wel zeer zinvol, maar we kunnen er onze zingeving niet op baseren.”

Als overtuigd humanist en atheïst blijft u ­kritisch voor religie. Maar zij biedt ­sommigen toch gewoon troost?

“Zeker. Daarom bekritiseer ik geen gelovige personen, wel het religieuze gedachtegoed. Het is belangrijk erop te wijzen dat religie ook tot veel ellende leidt, van trauma’s tot vrijheidsbeperking en terreur. Bovendien is religie niet nodig om een zinvol leven te leiden of om het goede te doen, dat toonde Socrates al aan. 

“Het zijn overigens juist seculiere samenlevingen die het meest vrije geloofsbeleving garanderen. Ik illustreer dat met een variant op een gedachte-­experiment van de Amerikaanse filosoof John ­Rawls. Stel je voor dat je even van de aarde wordt weggeflitst. Bij je terugkeer weet je niet welke levensbeschouwing je hebt. Je kunt moslim, rastafari, mormoon, agnost, atheïst, om het even wat zijn. In welk land wil je dan belanden? Het is evident dat een seculier land, met een scheiding tussen overheid en religie en waar je mag denken en geloven wat je wil, de beste keuze is.”

Dirk Verhofstadt en Johan Braeckman, Een zoektocht naar menselijkheid. Deel 1, Houtekiet, 416 p., 24,99 euro.

Johan Braeckman en Linda Van Speybroeck, Fascinerend leven. Een geschiedenis van de biologie, Academia Press, 744 p., 45 euro.