Ooit politiek incorrect, nu plots Algemeen Beschaafd Nederlands: opent “don’t mention the war” de deur voor andere uitdrukkingen?

Hoteleigenaar Basil Fawlty (John Cleese) die als Hitler met gestrekte benen door de zaal marcheert, en meer dan eens de oorlog vernoemt. Tot afschuw van zijn Duitse gasten. De 45 jaar oude scène uit Fawlty towers met als catchphrase “don’t mention the war” blijft beroeren. Hilarisch volgens de ene, compleet fout volgens de andere.

In 2020 werd de aflevering nog verketterd in het Verenigd Koninkrijk, wegens “politiek incorrect”. Maar in Nederlandstalig gebied blijkt het gemeengoed. Van Dale neemt het citaat op in zijn woordenboek. Met als definitie: wanneer je in een gesprek een taboe probeert te vermijden. “De uitdrukking is een eigen leven gaan leiden”, zegt Ton den Boon, hoofdredacteur van Van Dale. Ook hier wordt het geregeld gebruikt. Vroeger gewoon als verwijzing naar de Tweede Wereldoorlog. “Maar intussen zijn er variaties. Zoals Don’t mention de vleermuis, als het over corona gaat.”

Evolutie

Zien we dan straks ook ’t Is gebeurd – de slagzin van Erik Van Looy in De slimste mens – in het woordenboek staan? Net als Ik moest kloppen, want de bel doet het niet uit Samson & Gert en Winter is coming uit Game of thrones? “Als het voldoende voorkomt en breed gedragen wordt, waarom niet?”, zegt Den Boon. “We kijken naar kranten en media over het hele taalgebied. Wanneer iets meermaals door verschillende bronnen wordt opgepikt, gaan we ervan uit dat het tot het taalerfgoed behoort.”

Dat de uitdrukking Engels is, is geen bezwaar. “Onze taal kent veel leenwoorden, dus waarom geen uitdrukkingen?” Ook professor taalkunde Kurt Feyaerts (KULeuven) ziet geen probleem. “Taal evolueert. Ook onder impuls van sociale media, waar het Engels sterk binnensluipt. Dus moet het woordenboek volgen. Pikt de volgende generatie het niet op, dan kan het weer worden geschrapt.”

Kittekato doen

An Swartenbroekx, actrice en scenariste van FC De Kampioenen, lacht wanneer ze het nieuws hoort. “Iconisch”, noemt ze de scène. “Veel mensen vinden het fout, door die expliciete Hitler-imitatie van John Cleese. Maar ik vind dat humor. Scherp, op het randje. Dat is essentieel voor zo’n catchphrase.” Scenaristen zoeken bewust naar zulke oneliners, zegt Swartenbroekx. “Zo leeft je serie of film voort. Gemakkelijk is het niet: het moet kort zijn, verrassend, een beetje stout. Je kan er zo duizend bedenken. Maar 90 procent belandt in de vuilnisbak. Of het voelt geforceerd, of het zwakt na enkele afleveringen af. Hoogstens een paar oneliners blijven hangen.”

Daarin scoort FC De Kampioenen buitengewoon goed. Van Mijn gedacht over Zal ’t gaan, ja? tot Miserie, miserie, miserie. “Veel hangt af van de acteur. Bij Zal ’t gaan, ja? zie je meteen DDT voor je. Jacques Vermeire, dus. Mijn favoriete oneliner is er eentje van Boma: Kittekato doen. Ofwel: eens goed gaan poepen. (lacht) Acteur Marijn Devalck bedacht het zelf tijdens de repetitie. Iedereen lag in een breuk. Dertig jaar later nog steeds. In mijn vriendenkring zeggen we dat nog steeds al lachend. Zullen we eens goed kittekato doen straks? Dat mag je inderdaad gemeengoed noemen.”