De staatsgreep in Burkina Faso is al de zevende in anderhalf jaar in Afrika: is er een nieuwe golf van coups?

In de jaren tachtig en negentig waren er veel staatsgrepen in Afrika. Het was een gouden tijd voor coupplegers: je werd rijkelijk beloond met macht en de sleutel van de staatskas, zonder het risico te lopen bestraft te worden. Het credo van de Afrikaanse Unie (toen nog de OAE, Organisatie van Afrikaanse Eenheid) was: we komen niet tussenbeide bij interne conflicten.

Dat veranderde na de millenniumwissel. Er werden zoveel staatsgrepen gepleegd dat de OAE in 2000 besloot niet langer de ogen dicht te knijpen, maar landen waar een staatsgreep werd gepleegd te schorsen en te straffen met sancties.

Belangrijk ook was ook de overgang van een militair naar een burgerlijk bestuur in het machtige Nigeria in 1999. Het tijdperk van de staatsgrepen leek voorbij. Het West-Afrikaanse regionale blok ECOWAS veroordeelde staatsgrepen scherp en legde sancties op tot ze werden teruggedraaid.

Dat hielp. Het aantal staatsgrepen daalde van 15 in de jaren ’90, naar 8 in de jaren ’00 en 5 in de jaren ’10. 

Maar nu zijn er al 7 staatsgrepen gepleegd in anderhalf jaar tijd: twee in Mali (augustus 2020 en mei 2021), één in Tsjaad (mei 2021), in Tunesië (juli 2021), Guinée (september 2021), Soedan (oktober 2021) en nu in Burkina Faso (januari 2022). 

Is er een heropleving bezig? Maken we een nieuwe golf van staatsgrepen mee in Afrika? Op andere continenten zie je die "trend" namelijk niet.

We moeten uiteraard voorzichtig zijn en niet alle coups over één kam scheren. De coup in Mali heeft helemaal niet dezelfde oorzaken als de staatsgreep in Guinée. De coup in Tunesië verliep helemaal anders dan die in Soedan. Dit is geen algemene "trend" voor Afrika. Maar er zijn wel overeenkomsten en verbanden.

In heel wat landen waar er staatsgrepen werden gepleegd, was er sprake van slecht bestuur en onvrede daarover bij de bevolking. De militairen die de macht grepen, voelden zich gesterkt door de bevolking.  

In Burkina Faso gaat dat over de steeds grotere onveiligheid en de aanpak van de terreur, maar ook over corruptie, ongelijke behandeling van het platteland, de coronamaatregelen… In Mali waren er soortgelijke grieven en in Guinée was de bevolking president Alpha Condé beu. Hij veranderde de grondwet om langer aan de macht te blijven.

In de straten van Conakry (Guinée), Bamako (Mali) en in mindere mate Ouagadougou (Burkina Faso) werd er gejuicht toen de militairen de macht grepen.

Willen die mensen dan geen democratie? Wellicht wel, maar als die democratie leiders aan de macht brengt die niet in staat zijn om hun bevolking veiligheid te geven, sociale en economische vooruitgang en jobs, dan kalft het geloof in de democratie af.

Regionale instellingen zoals de Afrikaanse Unie en ECOWAS (de West-Afrikaanse Economische Unie) zijn er nu telkens snel bij om staatsgrepen te veroordelen, maar wat ze niet goed doen is het afdwingen van goed bestuur. Ze verliezen hun geloofwaardigheid.

In Mali bijvoorbeeld heeft ECOWAS strenge sancties opgelegd aan de militaire junta. Het land wordt zo goed als drooggelegd. Maar de Malinese bevolking steunt massaal de militaire leiders en verwerpt de sancties.

Het "onrechtmatig aan de macht komen" wordt steeds veroordeeld door de internationale gemeenschap, maar het "onrechtmatig aan de macht blijven" veel minder. Dat zagen we in Guinée, maar dat zagen we net zo goed in Oeganda en Kameroen waar stokoude leiders al tientallen jaren ongestoord kunnen blijven zitten.

De internationale gemeenschap lijkt met twee maten en gewichten te werken. Félix Tshisekedi – die de presidentsverkiezingen in Congo niet gewonnen had – mocht president worden. In Tsjaad werd president Idriss Déby na zijn dood zonder democratisch proces opgevolgd door zijn zoon Mahamat, met de steun van Frankrijk. 

Tsjaad werd niet geschorst door ECOWAS. Mali wel na de coup in 2020.

De Malinese militaire leider en couppleger Assimi Goïta kondigde een burgerregering aan, en ECOWAS hief de schorsing op. Daarna stuurde hij die overgangsregering naar huis. Het regionale blok had zich kennelijk vergist in zijn goede bedoelingen. Dat knaagt aan de geloofwaardigheid van die instellingen. 

Militaire leiders kunnen blijkbaar ongestraft de macht grijpen. Dat zet anderen aan hetzelfde te proberen. 

In sommige gevallen worden coupplegers ook actief gesteund. Dat is zeker het geval in Soedan, waar de Verenigde Arabische Emiraten, Saudi-Arabië en Egypte het leger helpen om aan de macht te blijven. De leiders in die landen willen vooral vermijden dat de revolutionaire geest overslaat naar hun eigen bevolking.

Rusland steunt de junta in Mali door de inzet van het huurlingenleger van de Wagner Group om er meer invloed te verwerven. 

Het is trouwens niet zo dat vele landen beter af zijn na een staatsgreep. Uit een analyse van het Africa Center for Strategic Studies blijkt dat in die landen vaker gewapende conflicten worden uitgevochten, dat er meer migratie is en meer voedselcrisissen voorkomen. In democratische landen is er zelden een gewapend conflict.